Legal effect of absence of termination notice: Summary of Cassation decisions

Introduction

An employment contract irrespective of its duration may be legally terminated with notice provided one of the grounds in article 28 of the labour proclamation is present. Merely giving notice in the absence of a valid ground does not make the termination lawful. This being the case, what will be the legal effect of termination with a valid ground (Article 28) but without notice? The common understanding is that the legal effect of absence of notice of termination is only payment in lieu of notice, but does not make the termination unlawful. The cassation bench has also affirmed such common understanding in its decision. (Altabe College Vs. Seid Mohammed Cassation File Number 39580 Ginbot 18-2001 E.C.) As a result a worker will not be entitled to reinstatement or compensation and severance pay.

However, a question may be raised when one reads article 41 of the labour proclamation. Article 41 of labour proclamation No.377/96:

“Where an employer or a worker fails to comply with the requirements laid down in this Proclamation or other relevant law regarding termination, the termination shall be unlawful.”

The law regards termination as unlawful when the requirements set forth by the law are not adhered to. The presence of a valid ground is one of the requirements, but not the only requirement. There are also other procedural requirements. For instance, in case of termination without notice the employer is obliged to give written notice (i.e. dismissal notice) specifying the reasons for and the date of termination. Similarly in order to terminate employment contract upon notice, the law requires that notice be given in writing specifying the reasons for the termination of the contract and the date on which the termination shall take effect. Termination notice should be given personally to the worker or affixed on the notice board when worker could not be found or refuses to accept. There are also procedural requirements to be followed during reduction of workers. The collective agreement may also provide additional requirements like right to be heard prior to termination of employment contract.

Now the question to be raised is; will the absence of one this requirements make termination unlawful even when there is a valid ground of termination?

Effect of absence of termination notice: wages in lieu of notice

Article 28 of the labour proclamation lists down valid grounds an employment contract could be terminated upon prior notice of termination. The current position of the casation bench is that once one of those grounds is present the failure to comply with the requirement of notice does not make the termination unlawful. However, the employer will be liable to pay wages in lieu of notice i.e. wages for the time of the notice period. For example, if the employer has an obligation to give two months of notice period and fails to give notice, he will pay wages for two months to the worker.

In two cassation cases in which altabe college was an applicant (Altabe College Vs. Seid Mohammed Cassation File No. 39580 Date: Ginbot 18-2003 E.C and Altabe College Vs. Daniel tadesse Cassation File No.39579 Megabit 15-2001 E.C.) employment contract of respondents was terminated because the government refused to hire teachers from a private college. The cassation bench found that this is a valid ground to terminate employment contract with notice according to article 28(1) (d) of the labour proclamation. In both cases applicant didn’t give notice before termination.

The bench reasoned the absence of notice by itself does not make the termination unlawful. However, respondent is liable to pay wages in lieu of notice for not complying with the notice requirement.

Contradictory decision: Ethio-Djibouti Railway Vs. Ato. Minale Zerihun (Cassation File No. 50205)

According to the employment contract of applicant and respondent, the latter was employed as an attorney for a fixed period of time. Following his dismissal by his employer, respondent instituted a labour action in the Federal First Instance Court claiming back pay and reinstatement. Respondent challenged the claim arguing that applicant was employed for a definite period of time in order to reduce work load related to court cases in which respondent is a party.

The court rejected respondent’s argument and ruled that the nature of applicant’s work is continuous, hence he is considered to be employed for an indefinite period of time. As a result it found the termination of employment contract unlawful and decided that respondent should be reinstated with back pay.

On appeal the Federal High Court recognized respondent’s right to terminate the employment contract. The court’s conclusion is solely based on the written employment contract of the parties. The contract states that the employer can dismiss the worker by simply giving a fifteen days prior notice. The appellate court didn’t investigate whether the written employment contract fulfills the requirements of one of the grounds in article 9 of the labour proclamation.

The recognition by the court of the right of the employer to terminate the employment contract means in effect that there is a valid ground of termination. However, this didn’t make the measure of termination by the employer lawful. The legal effect of failure to comply with the procedural requirement (in this case giving fifteen days prior notice) has to be established. The basic issue to be solved in this case is, whether non-compliance with the contractual requirement of giving prior notice before dismissal automatically makes the termination unlawful?

The decision of the appellate court indicates that the absence fifteen days prior notice as per the contract makes the termination unlawful. As a result it ordered respondent to pay compensation and other payments to applicant. The payments the court mentioned in its decision are all payable as result of unlawful termination.

Disagreed by the decision of the High Court, respondent submitted a petition to the Cassation Bench. Respondent argued that once the appellate court recognized the right of the employer to terminate the contract, it is a fundamental error of law to decide that termination of employment contract is unlawful. However, this argument was rejected by the cassation bench and the decision of the appellate court was affirmed. The bench in its reasoning stated that non-compliance with the contractual requirement of notice makes the measure of termination unlawful.

Determining the period of notice: Minimum statutory notice period

Article 35 (1) of the labour proclamation provides for the minimum statutory notice of termination. Accordingly the period of notice is:

(a) one month in the case of a worker who has completed his probation and has a period of service not exceeding one year;

(b) two months in the case of a worker who has a period of service above one year to nine years.

(c) three months in the case of a worker who has a period of service of more than nine years;

(d) two months in the case of a worker who has completed his probation and whose contract of employment is terminated due to reduction of work force.

On the other hand, the period of notice for contracts concluded for definite period or piece work shall be agreed upon by the parties in the their contract (Article 35(2). The use of the word ‘shall’ is confusing here. Is it giving the parties contractual freedom to shorten the minimum statutory notice or is it saying there has to be a contractual notice period. The Amharic version also does not avoid this confusion. It states “ተዋዋይ ወገኖች በውሉ በተስማሙት መሰረት ይሆናል”

There is no problem when there is a contractually agreed notice period. It will be applicable instead of the statutory notice. [Matador Addis Tyre Share Company Vs. Ato Alias Bekele et al 14 respondents CFN 37201 Tahesas 30-2001 E.C. Volume 8]

The question is what if no such agreement exists? The cassation bench applied the minimum statutory notice period in the absence of contractual notice period. [Commercial Bank of Ethiopia Vs. Ato Haile G/silasie CFN 22275 Hamle 10-1999 E.C. Volume 6] This avoids the confusion created by unwise use of words in the labour proclamation. Therefore article 35(2) should be interpreted as allowing parties to shorten the minimum statutory notice in case of contracts concluded for definite period or piece work. Where no such agreement exist the statutory period notice provided in article 35 (1) equally applies to all types of employment contracts.

Mode of giving notice፡ the effect of oral notice

Article 34 of the labour proclamation is clear as to the procedure to be followed by an employer when terminating employment contract with notice. One of the requirements is that notice has to given in writing and the written notice has to specify the reasons for the termination of the contract and the date on which termination shall take effect. Thus oral notice is invalid and is considered as if notice has not been given.

Another requirement for a valid notice is that the written notice should be given to the worker in person. Where it is not possible to find the worker or he refuses to receive the notice, notice has to be affixed on the notice board in the work place of the worker for 10 consecutive days.

The writing requirement is important at least for two reasons. One it avoids any uncertainty related proof of notice. Two: the worker when receiving notice in writing will be certain as to the intention of employer and will prepare himself accordingly.

When the law requires notice to be in writing is there any possibility oral notice could be valid? The issue of validity of oral notice may be raised in the following two instances

1. Employer argues he has given notice orally, but this is denied by the worker
2. Employer argues he has given oral notice and it is not denied by the worker but, its validity is challenged

When the issue is one of evidence, notice required by law to be in writing cannot be proved by oral evidence. Therefore any claim for oral notice should be automatically rejected and considered as if notice has not been given. When oral notice is admitted by the worker, the issue now becomes one of validity. In other words, courts have to determine whether a notice given orally complies with the legal requirement of notice.

In Ethio-Nippon textile S.C. Vs. Teagestu Mamo et al 86 respondents [CFN 42906 Hamle 21-2001 E.C. Volume 8) applicant company was privatized and its ownership transferred from the government to a private investor. As soon as applicant took over ownership, it informed all respondents in a meeting that the government has decided to terminate their employment contract by pension. Each one of them filled a form in order to facilitate the payment of pension immediately upon termination. Applicant sent the form with supporting documents and photographs of respondents to the Council of Ministers. After a year the final decision of the Council of Ministers arrived. Until this time they were employees of the company and there was no change to their employment contract.

When their employment contract was terminated following the decisions of the Council of Ministers, they brought a labour action claiming wages for notice period. In their statement of claim, respondents insisted that they were not given notice of termination.

Both Misreka Shewa Zone Lome Wereda First Instance court and Misreka Shewa Zone High Court gave decision in favour of respondents. The cassation bench reversed the decisions of the lower courts.

In its reasoning the bench emphasized the purpose of notice is to enable the worker make necessary preparation after getting prior knowledge of termination of his employment contract. Respondents were given on year prior notice of termination which is more than maximum statutory notice period of three months. Respondents also were waiting for the final day of termination after filling the relevant pension forms.

One of the grounds lower courts rejected applicant’s argument was that notice has not been given individually to respondents in person. However, such reasoning failed to convince the cassation bench. In this regard the bench stated that the main point to be considered is whether respondents were clearly aware of termination of their employment contract.

Notice when not necessary: construction workers

Article 30(1) of the labour proclamation states that the procedures laid down in case of reduction of workers shall not apply to the reduction of workers due to normal decrease in the volume of a construction work as a result of its successive completion unless the reduction affects workers employed for parts of the work before the work for which they are employed is completed.

The cassation bench interpreted this provision as relieving the employer from the requirement of notice while terminating employment contract of workers employed in construction projects. [Reva engineering Vs. Endal tadese et al 10 respondents CFN 29419 Miaziya 14-2000 E.C. Volume 6 See also Sunshine Construction Vs. Tagel Mekonnen et al CFN 42368 Hamle 16-2001 E.C.]

Therefore, an employer has no obligation to give notice while terminating employment contract of construction workers.

ወደ ስራ በመመለስ ፋንታ ካሳ ከፍሎ ማሰናበት፡ የሰበር ውሳኔዎች ዳሰሳ

1.  መግቢያ

በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 43(3) እንደተደነገገው ከህግ ውጭ የስራ ውሉ የተቋረጠበት ሰራተኛ ወደ ስራ የመመለስ ጥያቄ በግልጽ ቢያቀርብም ጉዳዩን የሚያየው የስራ ክርክሮችን የሚወስነው አካል ጥያቄውን ባለመቀበል ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት ማዘዝ ይችላል፡፡ ይህም የሚሆነው ከስራ ግንኙነቱ ጠባይ የተነሳ የስራ ግንኙነቱ ቢቀጥል ከፍተኛ ችግር ያስከትላል ብሎ ከታመነ ነው፡፡ ትዕዛዙ ዋናው ክርክር በሚታይበት ጊዜ ብቻ ሳይሆን በአፈጻጸም ወቅትም ሊሰጥ ይችላል፡፡

ለመሆኑ ይህን መሰሉ ትዕዛዝ ለመስጠት አሳማኝ የሆኑት ሁኔታዎች ምንድናቸው? በሰበር ችሎት በኩል ያለው አቋምስ ምን ይመስላል? እነዚህን ጥያቄዎች የሰበር ውሳኔዎችን መሰረት በማደረግ በአጭሩ እንዳስሳለን፡፡

2.  መለኪያው

የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 43(3) ድንጋጌ ሊተረጎም የሚገባው “በአንድ በኩል የሰራተኛውን የስራ ዋስትና በሌላ በኩል ደግሞ የኢንዱስትሪን ሰላም በማመዛዘን ሊሆን ይገባዋል፡፡ በመሆኑም ሰራተኛው ወደ ስራ መመለሱ የአሰሪውን ስራ በከፍተኛ ደረጃ ሊጎዳ የሚችል መሆኑ ካልተረጋገጠ በቀር ሰራተኛው በሆነው ባልሆነው ከስራ እንዲሰናበት ማድረጉ ተገቢ አይሆንም” (አዲስ አበባ ሂልተን ሆቴል እና አቶ ዘላለም መንግስቱ ሰ/መ/ቁ 55189 ሰኔ 30 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9)

ሰበር ችሎት በሌላ ውሳኔው (የአብጃታ ሶዳ አሽ አክሲዮን ማህበር እና ወ/ሮ ማርታ አበበ ሰ/መ/ቁ. 82336 ጥር 20 ቀን 2005 ዓ.ም. ቅጽ 14) ላይ እንዳመለከተው የድንጋጌው መንፈስ ከአሰሪና ሰራተኛ ህግ አጠቃላይ ዓላማና በኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት አንቀጽ 42 ስር ከተቀመጠው ድንጋጌ አንጻር ተዳምሮ ሲታይ እንደሚያስገነዝበው አንቀጽ 43(3) ተግባራዊ ሲደረግ የስራ ዋስትና ዋጋ በማያጣበት አግባብ ሊከናወን ይገባዋል፡፡

መለኪያውን ከማስቀመጥ ባሻገር የስራ ክርክሮችን የሚወስነው አካል ድንጋጌውን ተፈጻሚ ሲያደርግ የስራ ግንኙነቱ ከፍተኛ ችግር ውስጥ ይወድቃል ብሎ ማመኑ ብቻ በቂ አይደለም፡፡ ከዚህ ባለፈ የስራ ግንኙነቱ ከፍተኛ ችግር ውስጥ ይወድቃል ብሎ ለማመን የሚያስችል በቂ ምክንያት ሊኖረው ይገባል፡፡ (የጎሽና እርግብ መለስተኛና አነስተኛ የሕዝብ ማመላለሻ ባለንብረቶች ማህበር እና አቶ ተሰማ ኃይሉ ሰ/መ/ቁ. 49931 ሚያዝያ 21 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9) በችሎቱ ውሳኔ ላይ እንደተመለከተው “ያለ በቂ ማስረጃና ምክንያት አሰሪው የስራ ግንኙነቱ ችግር ላይ ሊወድቅ ይችላል ብሎ ስለተከራከረ ብቻ ድንጋጌውን ተግባራዊ ማድረግ የስራ ዋስትናን ጥያቄ ውስጥ የሚያስገባ ይሆናል፡፡”

3.  ማሰናበት ስለሚቻልባቸውና ስለማይልባቸው ሁኔታዎች

አንድን ሰራተኛ ወደስራ ከመመለስ ይልቅ ካሳ ከፍሎ ለማሰናበት በዋነኛነት ምላሽ የሚፈልገው ጥያቄ በምክንያትነት የተሰጠው ሁኔታ የስራ ግንኙነቱን ከፍተኛ ችግር ውሰጥ የሚጥል መሆኑና ያለመሆኑ ነው፡፡ ይህ ደግሞ እንደየጉዳዩና እንደየሁኔታው የሚታይ እንጂ ነባራዊ የሆነ ወጥ መስፈርት ለማስቀመጥ አስቸጋሪ ያደርገዋል፡፡ ከግምት መግባት ያለባቸው ነጥቦችና ሊመዘኑ ስለሚገባቸው ተነጻጻሪ የአሰሪና ሰራተኛ ጥቅሞች በተመለከተ የሰበር ችሎት ለስር ፍርደ ቤቶች ግልጽ አቅጣጫ አስቀምጧል፡፡ ይሁን እንጂ የሰበርን አቋም በግልጽ ለመረዳት ማሰናበት ስለሚቻልባቸውና ስለማይቻልባቸው ሁኔታዎች በተመለከተ በችሎቱ የተሰጡ ውሳኔዎችን መዳሰስ ያስፈልጋል፡፡

ጠቅለል ባለ አነጋገር ይህንን ነጥብ አስመልክቶ ለሰበር ችሎት ከቀረቡ ጉዳዮች ለመረዳት እንደሚቻለው ተቀራራቢነት ባለው መልኩ ተፈርጀው ሊቀመጡ የሚችሉ ሁኔታዎች አሉ፡፡ በዚሁ መሰረት ሰራተኛው ያለማስጠንቀቂያ ከስራ ሊያሰናብቱ በሚችሉ ምክንያቶች (አንቀጽ 27) ከስራ ተባሮ አሰሪው ማስረዳት ባለመቻሉ የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ-ውጭ በሚሆንባቸው ሁኔታዎች ካሳ ከፍሎ ማሰናበት ከሞላ ጎደል ተቀባይነት አለው፡፡ ከዚህ በተቀራኒ ለስራ ውሉ መቋረጥ በአሰሪው የተሰጠው ምክንት ከህመምና ከብቃት ማነስ (አንቀጽ 28) ጋር በተያያዘ ሆኖ የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ ውጭ ሆኖ ሲገኝ ሰራተኛውን ካሳ ተከፍሎት ማሰናበት አግባብነት የለውም፡፡

3.1.   ማሰናበት ስለሚቻልባቸው ሁኔታዎች

3.1.1.የአሰሪ የንብረት ደህንነት

አብዛኛዎቹ ወደ ስራ በመመለስ ፈንታ ሰራተኛው ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት የተፈቀደባቸው ሁኔታዎች ሰራተኛው በጥፋት ላይ በተመሰረተ ከስራ ተሰናብቶ ስንብቱ ከህግ ውጭ ሆኖ ሲገኝ ነው፡፡

በሰላም የቴክኒክና ሙያ ማሰልጠኛ ማዕከል እና አቶ ከበደ ሰይፉ (ሰ/መ/ቁ. 37454 ታህሳስ 16 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 8) መካከል በሰበር በታየ ክርክር ተጠሪ ከስራ የተሰናበቱት የዘብ ስራቸውን ሲያከናውኑ የቅርብ አለቃቸውን ትዕዛዝ ባለመቀበላቸው የጽሁፍ ማስጠንቀቂያ ከተሰጣቸው በኋላ በቅርብ አለቃቸው ላይ ዝተዋል በሚል ሲሆን ክሱን በመጀመሪያ ደረጃ ያየው የፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት ማስጠንቀቂያ መሰጠቱን ከሚያሳዩ የጽሁፍ ማስረጃዎች በስተቀር ተጠሪ አምባጓሮ ስለመፍጠራቸው ማስረጃ አልቀረበም በሚል የስራ ውሉ የተቋረጠው ከህግ ውጭ ነው የሚል ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ በመቀጠልም ፍርድ ቤቱ መልስ ሰጭ ወደ ስራ ለመመለስ ያቀረቡትን ጥያቄ ውድቅ በማድረግ ካሳና የተለያዩ ክፍያዎች ተከፍሏቸው እንዲሰናበቱ ትዕዛዝ ሰጥቷል፡፡

በውሳኔው ላይ ሁለቱም ወገኖች ለከፍተኛው ፍርድ ቤት ይግባኝ ያቀረቡ ሲሆን በአመልካች የቀረበው ጥያቄ ውድቅ ተደርጎ አመልካች ያቀረቡት የይግባኝ አቤቱታ ተቀባይነት አግኝቶ ፍርድ ቤቱ መልስ ሰጭ የስምንት ወር ደመወዝ ተከፍሏቸው እንዲሰናበቱ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

በመጨረሻም አመልካች በስንብቱ ህጋዊነትና በፌ/ከ/ፍ/ቤት ውሳኔ ላይ የሰበር አቤቱታ አቅርቦ ችሎቱ ስንብቱ ከህግ ውጭ ነው በማለት የተሰጠውን ውሳኔ ሳይነካ ተጠሪ ወደ ስራ ይመለሱ በማለት በከፍተኛው ፍርድ ቤት የተሰጠውን ውሳኔ ሽሮታል፡፡

ሰበር በውሳኔው ትኩረት ሰጥቶ ያየው የተጠሪ የስራ ባህሪና የአመልካች ድርጅት የንብረት ደህንነት ነው፡፡ በዚሁ መሰረት “የተጠሪ የስራ ባህሪ የአመልካች ድርጅት ጠቅላላ ንብረት ፀጥታና ደህንነት መጠበቅ ከመሆኑ አንጻር ይህም በአሰሪውና በሰራተኛው መካከል የሚጠይቀውን ከፍተኛ የሆነ መተማመን የሚያሻክረውና ግንኙነቱ ቢቀጥል በአመልካች ድርጅት ላይ ከፍተኛ የሆነ ጉዳትና ችግር ሊያስከትል የሚችል በመሆኑ” የሚል ምክንያት በመስጠት የከፍተኛውን ፍርድ ቤት ውሳኔ ሽሮታል፡፡

3.1.2.እምነት የሚጠይቅ ስራ

በአሰሪና ሰራተኛ ግንኙነት የሰራተኛው ታማኝነት ትልቅ ቦታ ይሰጠዋል፡፡ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 13 የተመለከቱት የሰራተኞች ግዴታዎች ውጤታም በሆኑ መልኩ ተግባራዊ የሚሆኑት ሰራተኛው ለስራውና ለአሰሪው ታማኝ ሆኖ ሲገኝ ነው፡፡ ስለሆነም ሰራተኛው የተመደደበት ማንኛውም የስራ መደብ በባህርዩ እምነት የሚጣልበት ስራ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል፡፡ ይሁን እንጂ አንዳንድ የስራ ዘርፎች ከመደበኛው በተለየ ልዩ እምነትን ይጠይቃሉ፡፡ ለምሳሌ ከገንዘብ እንቅስቃሴ ጋር የተያያዙ ስራዎች፤ ከአሰሪው ድርጅት መረጃ አያያዝ ጋር የተገናኙ ስራዎች እንዲሁም ከደርጅቱ የፍርድ ቤት ጉዳዩች ጋር የተያያዙ ስራዎች ከፍተኛ እምነትን ይጠይቃሉ፡፡ ስለሆነም በአንድ ልዩ እምነት በሚጠይቅ ስራ ላይ የተመደበ ሰራተኛ ስንብቱ ከህግ-ውጭ ቢሆንም ወደ ስራ ተመልሶ የስራ ግንኙነቱ ቢቀጥል ከፍተኛ ችግር ሊያስከትል የሚችል ሁኔታ ስለመሆኑ መረዳት አይከብድም፡፡ ያም ሆኖ እምነት በሚጠይቅ ስራ ላይ ሁል ጊዜ ሰራተኛውን ካሳ ተከፍሎት ማሰናበት አግባብነት ያለው አይደለም፡፡ ስራው እምነት የሚጠይቅ መሆኑ ፍርድ ቤቱ እንደ አንድ ነጥብ ግምት ውስጥ ከማስገባት ባለፈ እንደ ወሳኝ ነጥብ ሊወስደው አይገባም፡፡

በኢትዮጵያ ኤሌክትሪክ ኃይል ኮርፖሬሽንና አቶ ጌትነት መኮንን (ሰ/መ/ቁ. 64079 ግንቦት 17 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 11) መካከል በሰበር በታየ ክርክር ተጠሪ የመብራት ቢል ሰብሳቢ ሆኖ ሲሰራ ገንዘብ ለግል ጥቅሙ አውሏል በሚል የኦዲተር ሪፖርት ቀርቦበት በዚሀ ምክንያት ከስራ በመባረሩ የስራ ውሌ ከህግ ውጭ ተቋርጧል በሚል ወደ ስራ እንዲመለስ እንዲወሰንለት ክስ አቅርቧል፡፡ የስራ ውሌ ከህግ ውጭ ተቋርጧል በማለት ለክሱ መሰረት ያደረገውም አመልካች ጥፋት መፈጸሙን ባወቀ በሰላሳ ቀናት ውስጥ የስንብት እርምጃ አልወሰደም በሚል ነው፡፡

ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤትም ተጠሪ ገንዘብ ማጉደሉን በተመለከተ በዋናው ፍሬ ጉዳይ ላይ ጭብጥ ሳይዝ በ30 ቀናት ውስጥ የስራ ውሉ አለመቋረጡን ካረጋገጠ በኋላ ተጠሪ የስድስት ወር ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ እንዲመለስ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ በውሳኔው ቅር በመሰኘት አመልካች ለጅማ ዞን ከፍተኛው ፍርድ ቤት የይግባኝ አቤቱታ ቢያቀርብም ፍርድ ቤቱ ይግባኙን ሰርዞታል፡፡

በስራ ውሉ መቋረጥና ተጠሪ ካሳ ተክፍሎት እንዲሰናበት በአመልካች በአማራጭ በቀረበው ጥያቄ ላይ የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የሰበር ችሎት የመጀመሪያውን ጥያቄ ውደቅ በማድረግ በአማራጭ የቀረበውን ጥያቄነት መርምሯል፡፡ ችሎቱም ተጠሪ ሲሰራበት የነበረው የስራ መደብ ከፍተኛ እምነት የሚጠይቅ መሆኑን አጽንኦት በመስጠት በዚህ ሁኔታ ተጠሪ ወደ ስራ ቢመለስ በአመልካችና ተጠሪ መካከል የመተማመን መንፈስና የመልካም የስራ ግኑኝነት ይኖራቸዋል ብሎ መደምደም እንደማይቻል በመግለጽ የስር ፍርድ ቤቶች ተጠሪ ካሳ ተክፍሎት እንዲሰናበት በአመልካች በአማራጭ የቀረበውን ጥያቄ ውድቅ ማድረጋቸው መሰረታዊ የህግ ስህተት እንደሆነ በማተት የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ በማሻሻል ተጠሪ ካሳ ተክፍሎት እንዲሰናበት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

ምንም እንኳን በውሳኔው ላይ በሰበር በዋነኛነት የተሰጠው ምክንያት የተጠሪ የስራ መደብ ከፍተኛ እምነት የሚጠይቅ መሆኑ ቢሆንም ገንዘብ ስለመጉደሉ የኦዲተር ሪፖርት ቀርቦ ስንብቱ በስነ-ስርዓት ቅድመ-ሁኔታ አለመሟላት (ስንብቱ በሰላሳ ቀናት ውስጥ አለመፈጸሙ) ምክንያት ከህግ ውጭ መሆኑ ችሎቱ ለደረሰብት ድምዳሜ በውሰጠ ታዋቂነት አስተዋጽኦ እንዳደረገ ግምት መውሰድ ይቻላል፡፡ ስለሆነም ይህንን የሰበር ውሳኔ መሰረት በማድረግ ገንዘብ አጉድሏል የተባለና ስንብቱ ከህግ ውጭ የሆነ ሰራተኛ ሁሉ ካሳ ተከፍሎት መሰናበት አለበት የሚል ድምዳሜ ላይ መድረስ ተገቢ አይሆንም፡፡

3.2.   ማሰናበት ስለማይልባቸው ሁኔታዎች

3.2.1. የብቃት ማነስ

ግልጽ የሆነ የስራ ብቃት መቀነስ የስራ ውልን በማስጠንቀቂያ ለማቋረጥ በቂ ምክንያት ስለመሆኑ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 28(1)(ሀ) ተደንግጎ ይገኛል፡፡ በዚህ መልኩ ሰራተኛውን ለማሰናበት ግልጽ በሆነ የአፈጻጸም መመዘኛ ሰራተኛው ተገምግሞ ስራው የሚጠይቀውን የሰራ ብቃት የሌለው ስለመሆኑ በማያሻማ ሁኔታ መረጋገጥ ይኖርበታል፡፡ አሰሪው በቂ ማስረጃ ሳያቀርብ በስራ ብቃት ማነስ በሚል የስራ ውሉ መቋረጡ ከህግ ውጭ በሚሆንበት ጊዜ ሰራተኛው ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት የሚቀርብ ጥያቄ ተቀባይነት አይኖረውም፡፡ (የጎሽና እርግብ መለስተኛና አነስተኛ የሕዝብ ማመላለሻ ባለንብረቶች ማህበር እና አቶ ተሰማ ኃይሉ ሰ/መ/ቁ. 49931 ሚያዝያ 21 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9) ሰበር በዚህ መዘገብ ላይ በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው የስራ ግንኙነቱ ከፍተኛ ችግር ውስጥ ይወድቃል ብሎ ለማመን የሚያስችል በቂ ምክንያት በሌለበት ሁኔታ ሰራተኛው ካሳ ተከፍሎት ሊሰናበት አይገባም፡፡

3.2.2. የጤና መታወክ እና የአካል ጉዳት

የጤና መታወክና የአካል ጉዳት ሌላው የስራ ውልን በማስጠንቀቂያ ሊያቋርጡ ከሚችሉ ምክንያቶች መካከል አንዱ ነው፡፡ (የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 28(1)(ለ) ይሁን እንጂ ሰራተኛውን በዚህ ምክንያት ለማሰናበት የጤና መታወኩ ወይም የአካል ጉዳቱ ሰራተኛው በስራ ውሉ የተጣለበትን ግዴታ ከመፈጸም ለዘለቄታው የሚገድበው ደረጃ ላይ መድረስ ይኖርበታል፡፡ ጊዜያዊ ወይም ከፊል የጤና መታወክ ወይም የአካል ጉዳት በሚኖርበት ጊዜ አሰሪው ሰራተኛው በሚመጥነው ቦታ ላይ መድቦ የማሰራት ግዴታ አለበት፡፡

ዘለቄታዊ ውጤት ሳይኖረው ሰራተኛን በጤና ችግር ወይም በአካል ጉዳት ምክንያት ማሰናበት ከህግ ውጭ ከመሆኑም በላይ ሰራተኛው ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት የሚቀርብ ጥያቄም ተቀባይነት የለውም፡፡ (የአብጃታ ሶዳ አሽ አክሲዮን ማህበር እና ወ/ሮ ማርታ አበበ ሰ/መ/ቁ. 82336 ጥር 20 ቀን 2005 ዓ.ም. ቅጽ 14)

4.  በአፈጻጸም ውቅት ስለሚነሱ ችግሮች

4.1.   በስንብት ፋንታ ካሳ ተከፍሎ መሰናበት የሰራተኛው ምርጫ ስለመሆኑ

በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 43(3) ከህግ ውጭ የስራ ውሉ የተቋረጠበት ሰራተኛ ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት ትዕዛዝ ለመስጠት እንደየጉዳዩ ደረጃ ሁለት የተለያዩ መስፈርቶች ተቀምጠዋል፡፡ በዋናው የክርክር መዝገብ ላይ ጥያቄው በፍርድ ቤቱ አነሳሽነት አሊያም በአሰሪው አመልካችነት የተነሳ ከሆነ የስራ ግንኙነቱ ቢቀጥል ከፍተኛ ችግር ሊያስከትል እንደሚችል የሚያሳይ አሳማኝ ምክንያት ሊኖር ይገባል፡፡ በአንጻሩ ጥያቄው በሰራተኛው በራሱ የተነሳ በሚሆንበት ጊዜ ሰራተኛው የሚጠይቀውን ዳኝነት መርጦ መጠየቅ የሚችል እንደመሆኑ ብሎም ዳኝነት ባልቀረበበት ጉዳይ ፍርድ ቤት ዳኝነት ሊሰጥ ስለማይችል ሰራተኛው እንደምርጫው ሊስተናገድ ይገባል፡፡ ስለሆነም የስራ ውሌ ከህግ ውጭ ስለተቋረጠ ካሳና ሌሎች ክፍያዎች ተከፍለውኝ ልሰናበት በማለት ሰራተኛው ዳኝነት የጠየቀ እንደሆነ ወደ ስራ መመለስ ጭብጥ ሊሆን አይችልም፡፡

ጥያቄው የተነሳው ፍርድ ከተሰጠ በኋላ በአፈጻጸም ወቅት ከሆነስ? አሁንም ምርጫው የሰራተኛው ነው? የሚለው ጥያቄ ከህጉ አነጋገገር አንጻር ምላሽ የሚያስፈልገው ነው፡፡ ምክንያቱም አንቀጽ 43(3) ለሰራተኛው ያልተገበደ የመምረጥ ነጻነት አይሰጥም፡፡ በዚህ ድንጋጌ ላይ እንደተመለከተው አንድ ሰራተኛ ወደስራው እንዲመለስ ከተፈረደለት በኋላ ለመመለስ ፍቃደኛ ሳይሆን ቢቀር የሥራ ክርክሮችን የሚወስነው አካል የስራውን ጠባይና ሌሎችንም ሁኔታዎች በማመዛዘን ለሰራተኛው ሙሉ ካሳ ወይም ለደረሰበት መጉላላት ተመጣጣኝ የሆነ ካሳ ተከፍሎት ከስራ እንዲሰናበት ሊወስን ይችላል፡፡ ህጉ የስራው ጠባይና ሌሎችም ሁኔታዎች መመዘን እንዳለባቸው ቅድመ ሁኔታ አስቀምጧል፡፡ ነገር ግን ይህ ሚዛን የሚያገለግለው ካሳ ተከፍሎኝ ልሰናበት በሚል የቀረበውን ጥያቄ ለመቀበልና ላለመቀበል ይሁን የካሳ መጠኑን ለመወሰን ግልጽ አይደለም፡፡

በአቶ ደሬሳ ኮቱ እና የአምቦ ገሬዎች የህብረት ስራ ዩኒየን (ሰ/መ/ቁ. 53064 ግንቦት 17 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9) መካከል በሰበር በታየ ክርክር የሰበር ችሎቱ ከውሳኔ በኋላ ካሳ ተከፍሎ መሰናበት የሰራተኛው ምርጫ ስለመሆኑ ትርጉም ሰጥቶበታል፡፡ ስለሆነም ከህግ-ውጭ የስራ ውሉ የተቋረጠበት ሰራተኛ ከፍርድ በኋላ ወደስራ ለመመለስ ካልፈለገ ህጉ በምትክነት የሰጠው መብት እንደመሆኑ ምርጫውም የሰራተኛው ነው፡፡

በዚህ ጉዳይ ላይ አመልካች የስራ ውላቸው ከህግ ውጭ በመቋረጡ ከልዩ ልዩ ክፍያዎች ጋር ወደስራ እንዲመለሱ ውሳኔ ተሰጥቷቸው በአፈጻጸም ወቅት ግን ወደ ስራ ለመመለስ እንደማይችሉ በመግለጽ ካሳ ተከፍሏቸው እንዲሰናበቱ አቤቱታ አቅርበው አፈጻጸሙ የቀረበለት ፍርድ ቤት አመልካች ካሳ እንዲከፈላቸው የተወሰነ ነገር የለም በማለት ጥያቄያቸውን ውድቅ አድርጎታል፡፡ በትዕዛዙ ቅር በመሰኘት በየደረጃው ለሚገኙ ይግባኝ ሰሚ ፍርድ ቤትና የክልል ሰበር ሰሚ ችሎት ያቀረቡት አቤቱታም ተቀባይነት አላገኘም፡፡ በመጨረሻም መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሟል በማለት ያቀረቡት አቤቱታ በሰበር ሰሚ ችሎት ተቀባይነት አግኝቶ የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ተሽሯል፡፡ በፍርዱ ሐተታ ላይ እንደተመለከተው ከፍርድ በኋላ ካሳ ተክፍሎኝ ልሰናበት በሚል የሚቀርብን ጥያቄ ማስተናገድ ያለበት መጀመሪያ ፍርዱን የሰጠው ፍርድ ቤት ሳይሆን አፈጻጸሙን የያዘው ፍርድ ቤት ነው፡፡ ከሁለቱ አንዱን መምረጥም የሰራተኛው መብት እንደመሆኑ ፍርድ ቤቱ ካሳን አስመልክቶ የተሰጠ ውሳኔ የለም በሚል ጥያውን ውድቅ ሊያደርገው አይችልም፡፡

4.2.   ውዝፍ ደመወዝና ሌሎች ክፍያዎችን መውሰድ መብቱን ቀሪ የሚያደርገው ስለመሆኑ

ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ እንዲመለስ ውሳኔ ያገኘ ሰራተኛ በአፈጻጸም ወቅት ካሳ ተከፍሎት ለመሰናበት ያቀረበው ጥያቄ ተቀባይነት የሚኖረው ሰራተኛው በፍርዱ መሰረት በከፊል ያልተፈጸመለት ከሆነ ነው፡፡ (አበባ ትራንስፖርት ኃ/የተ/የግ/ማህበር እና ዓለምሰገድ ኃይሉ ሰ/መ/ቁ. 38255 ታህሳስ 21 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 8) በዚህ ጉዳይ ላይ ተጠሪው በስር ፍርድ ቤት ባቀረበው ክስ የአራት ወራት ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ እንዲመለስ ተወስኖለታል፡፡ አመልካችም በፍርዱ መሰረት ወጪና ኪሳራን ጨምሮ የአራት ወር ደመወዝ ለተጠሪ የከፈለ ሲሆን ወደ ስራ እንዲመለስም በደብዳቤ አሳውቆት ሂደቱ በርክክብ ደረጃ ላይ ነበር፡፡ ሆኖም ተጠሪ ክፍያውን ከወሰደ በኋላ ወደ ስራ መመለስ እንደማይፈልግ በመግለጽ ካሳ ተከፍሎት እንዲሰናበት አፈጻጸሙን ለያዘው ፍርድ ቤት ጥያቄ አቅርቧል፡፡ ሆኖም ፍርድ ቤቱ ጥያቄውን ውድቅ በማድረግ ተጠሪ ወደ ስራ መመለስ እንዳልፈለጉ በመቁጠር መዝገቡን ዘግቶታል፡፡ በውሳኔው ቅር በመሰኘት ተጠሪ ይግባኝ አቅርበው ይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ በመሻር ተጠሪ ወደ ስራ መመለስ አልፈለጉም በሚል በስር ፍርድ ቤት የተሰጠውን ትዕዛዝ በመሻር ውዝፍ ደመወዛቸውን ይዘው ወደ ስራ እንዲመለሱ በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

በመጨረሻም አመልካች ባቀረበው የሰበር አቤቱታ ጉዳዩን የመረመረው የሰበር ችሎት ተጠሪ በስር ፍርድ ቤት ያቀረቡት ጥያቄ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 43(3) ከተቀመጠው ልዩነት እንዳለው በሐተታው ላይ ካሰፈረ በኋላ የድንጋጌውን ተፈጻሚነት ወሰን በተመለከተ የሚከተለውን ብሏል፡፡ የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 43(3) ድንጋጌ ላይ “የተቀመጠው መብት ተግባራዊ የሚሆነው ተጠሪው በፍርዱ መሰረት የተወሰነለትን ውዝፍ ደመወዝና ሌሎቸንም ክፍያዎች ሳይወስድ ቢሆን ኖሮ ነው፡፡”

4.3.   በአፈጻጸም ወቅት ሊከፈሉ ስለሚችሉ ክፍያዎች

በአፈጻጸም ወቅት ወደ ስራ ለመመለስ የማይፈልግ ሰራተኛ ሊከፈለው የሚችለው ክፍያ ሙሉ ካሳ ወይም ለደረሰበት መጉላላት ተመጣጣኝ የሆነ ካሳ እንደሆነ በአዋጁ አንቀጽ 43(3) ላይ ተደንግጎ ይገኛል፡፡ ይህ ደግሞ ከስራ ውል ከህግ ውጭ መቋረጥ የሚነጩ ክፍያዎች አፈጻጸምን የተገደበ ያደርገዋል፡፡ ለምሳሌ ከህግ ውጭ የስራ ውሉ የተቋረጠበት ሰራተኛ በዋናው ክስ ላይ ወደ ስራ ለመመለስ ባይፈልግና በዚህ መልኩ በግልጽ ዳኝነት ከጠየቀ ሊያገኝ የሚችለው ካሳ ብቻ ሳይሆን የስንብት ክፍያ ጭምር ነው፡፡ ካሳና የስንብት ክፍያ ከስራ ውሉ ከህግ ውጭ መቋረጥ በቀጥታ የሚመነጩ ናቸው፡፡ ምንም እንኳን ከስራ ውሉ ከህግ ውጭ መቋረጥ በቀጥታ ባይመነጭም ያልወሰደው የዓመት ፍቃድ ካለውም የስራ ውል ሲቋረጥ የሚቀርብ ጥያቄ እንደመሆኑ አሰሪው የዓመት ፍቃድ መውሰዱን በማስረጃ ካላረጋገጠ በአዋጀ መሰረት የሚገባው የዓመት ፍቃድ ያገኛል፡፡ የፕሮፊደንት ፈንድም እንዲሁ የስራ ውል ሳይቋረጥ ሊጠየቅ አይችልም፡፡

ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ ለመመለስ ጥያቄ የሚያቀርብ ሰራተኛ የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ ውጭ ሆኖ ሲገኝ የስንብት ክፍያ፤ የፕሮፊደንት ፈንድና የዓመት ፍቃድ በተመለከተ ውሳኔ አያርፍባቸውም፡፡ ስለሆነም ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ እንዲመለስ የተወሰነለት ሰራተኛ በአፈጻጸም ወቅት ወደ ስራ መመለስ ባይፈልግ ከካሳ በተጨማሪ የስንብት ክፍያ፤ የፕሮፊደንት ፈንድና የዓመት ፍቃድ ያገኛል? የሚለው ጥያቄ ምላሽ ያስፈልገዋል፡፡

ለዚህ ጥያቄ በተወሰነ መልኩ ምላሽ የተሰጠው በወ/ት ትዕግስት ንጉሴ እና ኤስ.ኦ.ኤስ ኢንፋንት ኢትዮጵያ (ሰ/መ/ቁ. 42361 ጥቅምት 5 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9) መካከል በነበረው ክርክር በሰበር የተሰጠው ውሳኔ ነው፡፡ በዚህ መዝገብ ላይ በአፈጸጻም ወቅት ተጠይቀው ሊከፈሉ ስለሚችሉና ስለማይችሉ ክፍያዎች በተመለከተ በግልጽ ተለይቶ የተቀመጠ ነገር ባይኖርም በተመሳሳይ የክፍያ ጥያቄዎች ላይ የሰበር ችሎት አቋም ምን ሊሆን እንደሚችል መገመት አይከብድም፡፡ በክርክሩ ላይ አመልካች በስር ፍርድ ቤት የፍርድ ባለመብት የነበረች ሲሆን የስራ ውሏ ከህግ ውጭ ስለተቋረጠ ወደ ስራ እንድትመለስ በሚል ተወስኖላት በአፈጻጸም ለህገ-ወጥ ስንብት የሚከፈሉ ክፍያዎችና የፕሮፊደንት ፈንድ ተከፍሎኝ ልሰናበት በማለት አቤቱታ አቅርባ ፍርድ ቤቱም የካሳ፤ የስንብትና የማስጠንቀቂያ ጊዜ ክፍያ እንዲከፈላት ትዕዛዝ ሰጥቶ ፕሮፊደንት ፈንድን አስመልክቶ የቀረበውን ጥያቄ ግን ሳይቀበለው ቀርቷል፡፡ ይግባኝ የቀረበለት የከፍተኛው ፍርድ ቤትም ይግባኙን አልተቀበለውም፡፡

በመጨረሻም አመልካች የሰበር አቤቱታ አቅርባ የሰበር ችሎቱም ጥያቄውን ባለመቀበል የስር ፍርድ ቤቶችን ትዕዛዝ አጽንቶታል፡፡ የአፈጻጸም አቤቱታ የቀረበለት ፍርድ ቤት የአመልካችን ጥያቄ ውድቅ ያደረገው የፕሮፊደንት ፈንድ ውሳኔ ያላረፈበት በመሆኑ በአፈጻጸም ሊጠየቅ አይችልም በሚል ነው፡፡ የሰበር ችሎትም የፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 371ን በመጥቀስ ውሳኔ ያላረፈበት ነገር በአፈጻጸም ሊጠየቅ እንደማይችል በሐተታው ላይ አስፍሮታል፡፡ ይሁን እንጂ የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 43(3) አንጻር ውሳኔ ባላረፈበት ጉዳይ በአፈጻጸም ሊጠየቅ የሚቻልበት ሁኔታ እንዳለ ሳይጠቁም አላለፈም፡፡

ችሎቱ እንዳለው “በአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 43(3) ስር የተመለከተው ድንጋጌ ይዘትና መንፈስ በግልጽ ዳኝነት ተጠይቆበት ውሳኔ ሳይሰጥ ከተጠየቁት ዳኝነቶች መካከል ወደ ስራ የመመለስ ጥያቄ ላይ ብቻ ውሳኔ ከተሰጠ እና ሰራተኛው ወደ ስራ መመለስ ሳይፈልግ ሲቀር ቀድሞ ዳኝነት በጠየቀባቸው ነገር ግን ውሳኔ ባላረፈባቸው ነጥቦች ላይ ዳኝነት ሊጠየቅ እንደሚችል ያስረዳል፡፡”

እዚህ ላይ ከአጻጻፍ ስህተት ይሁን ከሌላ አገላለጹ በከፊል ግልጽ ባይሆንም (ቀድሞ ዳኝነት በጠየቀባቸው ነገር ግን ውሳኔ ባላረፈባቸው በሚል የተቀመጠው ቀድሞ ዳኝነት ባልጠየቀባቸው እንዲሁም ውሳኔ ባላረፈባቸው በሚል መስተካከል አለበት) ፍሬ ሓሳቡን ለመረዳት ግን አይከብድም፡፡

የሰበር ችሎት የፕሮፊደንት ፈንድ ጥያቄውን ያልተቀበለው በደፈናው እንደ ስር ፍርድ ቤት አገላለጽ ውሳኔ ያላረፈበት በመሆኑ ሳይሆን ከህገ-ወጥ ስንብት በቀጥታ አይመነጭም በሚል ነው፡፡ ለዚህም የተሰጠው ምክንያት የፕሮፊደንት ፈንድ ጥያቄው በተጠሪ በኩል ክርክር የቀረበበት ከመሆኑም በላይ በአሰሪና ሰራተኛ ህግ የይርጋ ድንጋጌዎች ሳይሆን በፍ/ህ/ቁ. 1845 መሰረት በ10 ዓመት በይርጋ የሚታገድ መሆኑ ነው፡፡ ስለሆነም ጥያቄው በአፈጻጸም ወቅት የሚቀርብ ሳይሆን ራሱን የቻለ መዝገብ ተከፍቶለት ክርክር ተደርጎበት ውሳኔ ማግኘት አለበት፡፡

ሰበር ውሳኔ የሰጠበት ህግ ‘ሲሻር’ የውሳኔው የአስገዳጅነት ውጤት

የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰበር ችሎት ውሳኔ በስር ፍርድ ቤቶች ላይ የአስገዳጅነት ውጤት እንዲኖረው በህግ የተደነገገው በ1997 ዓ.ም. ሲሆን የሰበር ችሎት የዚህን አዋጅ መውጣት ተከትሎ በሰበር ስልጣኑ የሚሰጣቸው ውሳኔዎች በፌደራልና በክልል የስር ፍርድ ቤቶች ላይ የአስገዳጅነት ውጤት አግኝተዋል፡፡ ሆኖም በአዋጅ ቁ 454/1997 ላይ የድንጋጌ ለውጥ ሳይኖር የአንድ አዋጅን መሻር ተከትሎ በሰበር ትርጉም የተሰጠበት ውሳኔ የሚኖረው ህጋዊ ውጤት በህጉ አፈፃፀም ላይ በተግባር የሚያጋጥም ችግር ሆኗል፡፡

በእርግጥ ሰበር ትርጉም የሰጠበት ህግ ተሸሮ ትርጉም የተሰጠበት ድንጋጌም ቀሪ ወይም ውጤት የሌለው በሚሆንበት ጊዜ ውሳኔውም ያለ አንዳች ቅድመ-ሁኔታ ለቀጣይ ተመሳሳይ ጉዳዮች የአስገዳጅነት ውጤት ሊኖረው እንደማይችል ግልጽ ነው፡፡ ለምሳሌ አዋጅ ቁጥር 639/2001 ለባንክ ወይም ለአነስተኛ የፋይናንስ ተቋም ብድር መያዣነት የተሰጠ የማይንቀሳቀስ ንብረትን የሚመለከት ውል በፍርድ ቤት መዝገብ ወይም ስልጣን በተሰጠው አዋዋይ ፊት መፈረም እንደማያስፈልገው በመደንገግ በፍትሐ ብሔር ህግ ቁጥር 1723 ስር የተመለከተውን ቅድመ-ሁኔታ በከፊል ቀሪ አድርጎታል፡፡ ስለሆነም የሰበር ችሎት ከዚህ አዋጅ መውጣት በፊት የፍትሐ ብሔር ህግ ቁጥር 1723ን መሰረት በማድረግ ለባንክ ወይም ለአነስተኛ የፋይናንስ ተቋም ብድር መያዣነት የተሰጠ የማይንቀሳቀስ ንብረትን የሚመለከት ውልን በመተርጎም የሰጣቸው ውሳኔዎች በስር ፍርድ ቤቶች የአስገዳጅነት ውጤት አይኖራቸውም ማለት ነው፡፡

ይሁን እንጂ አንዳንድ ጊዜ አንድ አዋጅ ሙሉ በሙሉ ተሽሮ በአዲስ አዋጅ ሲተካ በተሻረው አዋጅና በአዲሱ አዋጅ የሚገኙ የተወሰኑ ድንጋጌዎች ምንም ዓይነት የይዘት ለውጥ አይደረግባቸውም፡፡ ለዚህ ጥሩ አብነት የሚሆነን የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 42/85 በ377/96 መተካት ነው፡፡ ምንም እንኳን አዋጅ ቁጥር 42/85 በ377/96 የተሻረ ቢሆንም በቀድሞው አዋጅ ላይ የነበሩ ብዙ ድንጋጌዎች ምንም ዓይነት የይዘት ለውጥ አልተደረገባቸውም፡፡ ለምሳሌ የአዋጁን የተፈጻሚነት ወሰን የሚመለቱ ድንጋጌዎች፤ የስራ ውል አመሰራረትን የሚመለከቱ ድንጋጌዎች፤ የስራ ውል የሚቆይበትን ጊዜ አስመልክቶ የተቀመጡ ድንጋጌዎች (አዲስ ንዑስ አንቀጾች ከመጨመራቸው ውጪ የቀድሞ ድንጋጌዎች አልተቀየሩም) እንዲሁም ሌሎች ብዙ ድንጋጌዎች ይዘታቸው አልተቀየረም፡፡

እዚህ ላይ ጥያቄ ይነሳል፡፡ የይዘት ለውጥ ባልተደረገበት አንቀጽ ላይ አዋጅ ቁጥር 42/85ን መሰረት በማድረግ በሰበር የተሰጠ ውሳኔ አዋጁ በ377/96 ከተሻረ በኋላም የአስገዳጅነት ውጤት አለው?

በዚህ ነጥብ ላይ የሰበር ችሎት በሁሉም ዓይነት የስራ ክርክር፤ የፍትሐብሔር፤ የወንጀልና ሌሎች ጉዳዮች ላይ ወጥ በሆነ መልኩ ተፈፃሚነት ያለው ውሳኔ ያልሰጠ ቢሆንም የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይን በተመለከተ ግን በከፊልም ቢሆን ምላሽ ሰጥቶበታል፡፡ ስለሆነም በአዋጅ ቁጥር 42/85 መሰረት የተሰጠ የሰበር ውሳኔ አዋጅ ቁጥር 377/96 ከወጣ በኃላ በአዲሱ አዋጅ መሰረት የሚነሱ የስራ ክርክሮች ላይ የሚኖረውን ህጋዊ ውጤት በከፊልም ቢሆን ምላሽ ያገኘ ይመስላል፡፡

በሐመረ ወርቅ ቅ/ማሪያም ቤተክርስቲያን ሰበካ ጉባኤ ጽ/ቤት እና እነ ዲያቆን ምህረተ ብርሐን (6 ሰዎች) (የሰ.መ.ቁ.18419 ግንቦት 4 ቀን 1998 ዓ.ም) በነበረው የአሰሪና ሰራተኛ ክርክር ሰበር ችሎቱ የተያዘውን ጉዳይ ብቻ አስመልክቶ እንዳለው አዋጅ ቁጥር 42/85 በአዋጅ ቁጥር 377/96 የተሻረ ቢሆንም ነጥቡን በሚመለከት ሁለቱ አዋጆች አንድ አይነት ድንጋጌዎችን የያዙ በመሆኑ ችሎቱ የአዋጅ ቁጥር 42/85 ድንጋጌዎችን መሰረት አድርጎ በተጠቀሰው ነጥብ ላይ የሰጠው የህግ ትርጉም ለአዋጅ ቁጥር 377/96 ድንጋጌዎችም አግባብነት ያለው ነው፡፡

Dear all

Thanks for viewing and subscribing to Ethiopian Legal Brief
Here is the newly published pardon proclamation as most of you have
been asking for this document.

Please also download and read the notice by Ethiopian Legal Brief
about a new service to be started in the next two months.

Proclamation No. 840/2014  Procedure of Granting and Executing Pardon Proclamation DOWNLOAD

Notice DOWNLOAD

በስራ ላይ የሚደርስ አደጋ–የሰበር ውሳኔዎች ዳሰሳ
1. መግቢያ

በአሰሪና ሰራተኛ ግንኙነት ዋነኛ ከሚባሉት የአሰሪ ግዴታዎች ውስጥ አንዱ ከስራው ጋር በተያያዘ የሰራተኛውን ደህንነትና ጤንነት ለመጠበቅና ከአደጋ ለመከላከል የሚያስፈልጉትን እርምጃዎች ሁሉ መውሰድ ይገኝበታል፡፡ ግዴታው በአዋጁ አንቀጽ 12(4) ላይ በጥቅሉ የተቀመጠ ሲሆን በአንቀጽ 92 ላይ ደግሞ ግዴታዎቹ በዝርዝር ተቀምጠው ይገኛሉ፡፡ በእርግጥ ከሙያ ደህንነት፤ ጤንነትና የስራ አካባቢ ጋር በተያያዘ ግዴታ የተጣለው በአሰሪው ላይ ብቻ ሳይሆን በሰራተኛውም ላይ ጭምር ነው፡፡ (አዋጅ ቁ. 377/96 አንቀጽ 13(4) (5) እና አንቀጽ 93)
ሰራተኛው ሆነ አሰሪው በህግ የተጣለባቸውን ግዴታ ቢወጡም ያልተጠበቀ አደጋ መድረሱ አይቀሬ ነው፡፡ በስራ ላይ በሚደርስ አደጋ ሰራተኛው ጉዳት ሲደርስበት የአሰሪና ሰራተኛ ህጉ ጉዳት የደረሰበት ሰራተኛ እንደ ጉዳቱ መጠን እንዲካስ ከሞተም በስሩ የነበሩ ጥገኞች ክፍያ እንዲከፈላቸው በአሰሪው ላይ ግዴታ ይጥላል፡፡
ህጉ በፍርድ ቤቶች ተፈጻሚ ሲደረግ በስራ ላይ የሚደርስ አደጋ ትርጉምና የተፈጻሚነቱ ወሰን፤ የአሰሪው ኃላፊነት፤ የአካል ጉዳት ምንነትና መጠን፤ የጉዳት መጠን ደረጃ እና የካሳ ስሌት በተመለከተ የህግ ትርጉም የሚሹ ጥያቄዎች ይነሳሉ፡፡ ይህ ዳሰሳም የሰበር ችሎት በስራ ላይ የሚደርስ አደጋን በተመለከተ በምን መልኩ የህግ ትርጉም እንደሰጠ የሚቃኝ ይሆናል፡፡
2. የአሰሪው ኃላፊነት
2.1. በጥፋት ላይ ያልተመሰረተ ኃላፊነት

በህጉ አነጋገር በሰራተኛው ላይ በስራ ላይ የሚደርስ አደጋ የደረሰበት መሆኑ እስከተረጋገጠ ድረስ ለአደጋው መድረስ የአሰሪው ጥፋት መኖሩን ማሳየት አስፈላጊ አይደለም፡፡ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 96(1) ላይ እንደተመለከተውም አሰሪው ጥፋት ባይኖረውም ሰራተኛው በስራ ላይ ሳለ ለሚደርስበት ጉዳት ኃላፊ ነው፡፡ ከዚህ ጋር በተያያዘ ሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ. 47807 (ቅጽ 9) እንዳለው የአሰሪው ኃላፊነት በጥፋት ያልተመሰረተ ጥብቅ (strict) ስለሆነ ካሳ ጠያቂው ወገን ጉዳት የደረሰበት መሆኑን ማሳየት ብቻ እንጂ ከዚህ አልፎ የጉዳት አድራሹን ወይንም የአሰሪውን የአእምሮ ሁኔታ (state of mind) ማስረዳት አይጠበቅበትም፡፡
ይሁን እንጂ አሰሪው ኃላፊ ለመሆን በመጀመሪያ ደረጃ በህጉ ትርጓሜና አነጋገር በስራ ላይ የደረሰ አደጋ ወይም በስራ ምክንያት የሚመጣ በሽታ መኖር አለበት፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 68138 ቅ13)

2.2. ከኃላፊነት ነጻ ስለሚያደርጉ ምክንያቶች

በስራ ላይ የሚደርስ አደጋ የደረሰው በሰራተኛው ጥፋት ከሆነ በተለይም ሰራተኛው በስራው ላይ ሰክሮ ከነበረ እንዲሁም መስከሩን ተከትሎ ስራ እንዳይሰራ ከአሪው ትዕዛዝ ተሰጥቶት ይህንኑ በመተላለፍ አደጋ የደረሰበት እንደሆነ አሰሪው ኃላፊነት የለበትም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 67201 ቅ13)
ሰራተኛው በስራ ላይ አደጋ ደርሶበት የጉዳት መጠኑን በሐኪሞች ቦርድ ከተረጋገጠ በኋላ ተሽሎት ድሮ ሲሰራ የነበረው ስራ መስራት መቀጠሉ አሰሪውን ከኃላፊነት ነጻ አያደርገውም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 43370 ቅ8)
2.3. የአሰሪው ከውል ውጨ ተጠያቂነት

ሰራተኛው በስራ ላይ እያለ ለሚደርስበት ጉዳት የአሰሪው ኃላፊነት በጥፋት ላይ ያልተመሰረተ ስለመሆኑ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 96(1) ተደንግጎ ይገኛል፡፡ ይህም ማለት አሰሪው ጥፋት ባይኖርበትም ሰራተኛ በስራ ላይ ሆኖ ጉዳት እስከደረሰበት ድረስ በአዋጁ መሰረት የመካስ ኃላፊነት አለበት፡፡ ይህ እንዳለ ሆኖ ሰራተኛው በአሰሪው ጥፋት የተነሳ በስራ ላይ የሚደርስ ጉዳት ሲደርስበት አግባብ ባለው ህግ መሰረት ካሳ የመጠየቅ መብቱ እንደተጠበቀ ነው፡፡ የአሰሪው ጥፋት ሲኖር ሰራተኛው መብቱን የሚጠይቅበት አግባብ በአሰሪና ሰራተኛ ህጉ በግልጽ አልተመለከተም፡፡ በሰ/መ/ቁ. 80343 (ቅ15) አንድ ሰራተኛ በስራ ላይ እያለ ለደረሰበት ጉዳት ካሳ እንዲከፈለው በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 96(1) መሰረት አሰሪውን በጥፋት ላይ ባልተመሰረተ ኃላፊነት ከሶና አስፈርዶ ክፍያ ከተቀበለ በኋላ በዚያው ጉዳት የአሰሪውን ጥፋት መሰረት በማድረግ የጉዳት ካሳ ክፍያ እንዲከፈለው ከውል ውጭ ኃላፊነት መሰረት በተጨማሪ እንዲከፈለው በፍትሐብሔር ችሎት ክስ ማቅረብ ይችላል? የሚለው ጥያቄ በሰበር ችሎት ተመርምሯል፡፡ ይሁን እንጂ በሰበር ችሎት ለጥያቄውም አሉታዊ ምላሽ ሰጥቷል፡፡
የሰበር ችሎት በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው አንድ ሰራተኛ በስራ ላይ እያለ ለደረሰበት ጉዳት የአሰሪና ሰራተኛ ህጉን መሰረት አድርጎ ክስ አቅርቦ ከተፈረደለትና ካሳ ከተቀበለ በኋላ በድጋሚ ያንኑ ጉዳት በሚመለከት በጥፋት ላይ በተመሰረተ ኃላፊነት የጉዳት ካሳ ክፍያ ከውል ውጪ ባለው ህግ ድንጋጌዎች መሰረት በፍትሐ ብሔር ችሎት ታይቶ እንዲወሰንለት የሚያቀርበው ክስ ተገቢነት የለውም፡፡ ምክንያቱም ጉዳዩ በሌላ አኳኋንና መልክ ይዞ ቢሆንም አስቀድሞ ውሳኔ እንዳገኘ የሚቆጠር ነው፡፡
3. በስራ ላይ የሚደርስ አደጋ ትርጉም

• በስራ ላይ የደረሰ አደጋ አለ ለማለት ሁለት ቅድመ-ሁኔታዎች መሟላት አለባቸው፡፡ ይኸውም አንደኛ ሰራተኛው ስራውን በማከናወን ላይ ሳለ ወይም ከስራው ጋር ግንኙነት ባለው ሁኔታ ወይም ስራውን ለማከናወን ባደረገው ጥረት ምክንያት ጉዳት የደረሰ ስለመሆኑ መረጋገጥ ይኖርበታል፡፡ ሁለተኛ የምክንትና ውጤት ግንኙነት (proximate cause and effect relationship) መኖር አለበት፡፡ ስለሆነም ሰራተኛው ስራውን በማከናወን ላይ ሳለ ቢሆንም በተፈጥሯዊ ምክንያት የሞት አደጋ የደረሰበት እንደሆነ አሰሪው ኃላፊነት የለበትም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 47807 ቅጽ 9)
• በአሰሪው መጓጓዣ አደጋ ሲደርስ አደጋው ከስራ መልስ ወይም ወደ ስራ ሲኬድ መሆን አለበት፡፡ ከስራ ቦታ ውጪ በመሄድ ላይ የደረሰ አደጋ በስራ ላይ የደረሰ አደጋ ባለመሆኑ አሰሪው ኃላፊነት የለበትም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 68138 ቅ13)
• መስሪያ ቤቱ ለሰራተኞች አገልግሎት እንዲሰጥ በመደበው መጓጓዣ የሚለው የህጉ አነጋገር ሰራተኞች በጋራ የሚጠቀሙበትን ሰርቪስ ብቻ ሳይሆን ለሰራተኛው ለስራ ጉዳይ በግሉ የተሰጠውን መጓጓዣም ይጭምራል፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 61717 ቅ13)
• አሰሪው ድርጅት ለሰራተኞች አገልግሎት እንዲሰጥ በመደበው መጓጓዣ አደጋ ሲደርስ አደጋው በስራ ላይ እንደደረሰ ተቆጥሮ አሰሪው ኃላፊነቱን ይወስዳል፡፡ አሰሪው የመደበው የመጓጓዣ አገልግሎት አደጋው የደረሰበት በአሰሪው ስር ባለ ሌላ ሰራተኛ ወይም ሌላ ሶስተኛ ወገን ከሆነ አሰሪው ለተጎጂው ሰራተኛ የጉዳት ካሳ ኃላፊነት የሌለበት ስለመሆኑ አያሳይም፡፡ ሶስተኛ ወገኖች ለአደጋው ያደረጉት አስተዋጽኦ ለአሰሪው መከላከያ ሊሆን አይችልም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 36194 ቅጽ 8)
4. የአካል ጉዳት ትርጓሜ

በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 99(1) የአካል ጉዳት ማለት የመስራት ችሎታ መቀነስን ወይም ማጣትን በሚያስከትል ሁኔታ በስራ ላይ የሚደርስ ጉዳት እንደሆነ ፍቺ ተሰጥቷል፡፡ በዚህ ድንጋጌ የመስራት ችሎታ መቀነስ የሚለው አገለላጽ ወሰኑ በትክክል አልተመለከተም፡፡ የመስራት ችሎታ መቀነስ ሲባል ሰራተኛው ሲሰራ የነበረውን ስራ የመስራት ችሎታ መቀነስ ነው? ወይስ ሰራተኛው ወደፊትም በሌላ የስራ መስክ ተሰማርቶ ለመስራት ያለውን ችሎታ መቀነስን ያጠቃላል?

ለዚህ ጥያቄ ምላሽ ለመስጠት የሰበር ችሎት የድንጋጌውን የእንግሊዝኛ ቅጂ መሰረት በማድረግ ከመረመረ በኋላ ትርጉም ሰጥቶታል፡፡ በዚሁ መሰረት የመስራት ችሎታ መቀነስ ማለት ሰራተኛው ይሰራ የነበረውን ስራ ለመስራት የሚያስችለውን የተወሰነ ችሎታውን ብቻ የሚመለከት ሳይሆን በአጠቃላይ ወደፊትም ሰራተኛው በሌሎች የስራ መስኮች ተሰማርቶ ሌሎች ስራዎችንም ለመስራት የሚያስችለውን ችሎታ (capacity to work) የሚመለከት ነው፡፡ ስለሆነም በስራ ላይ በሚደርስ አደጋ የደረሰበት ሰራተኛ የጉዳት መጠኑ በሐኪሞች ቦርድ ተረጋግጦ ማስረጃ ከተሰጠው በኋላ ተሽሎት ቀድሞ ሲሰራ የነበረውን ስራ ያለምንም ችግር መስራት ቢቀጥልም ጉዳቱ ወደ ፊት በሌላ የስራ መስክ ተሰማርቶ ለመስራት ያለውን ችሎታ የሚቀንስበት በመሆኑ ከአሰሪው ካሳ የማግኘት መብት ይኖረዋል፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 43370 ቅ8)

5. የአካል ጉዳት መጠን ደረጃ

ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት ለመባል የጉዳት መጠኑ በሀኪሞች ቦርድ 100% መሆኑን ማሳየት አስፈላጊ አይደለም፡፡ ስለሆነም የጉዳት መጠኑ ከ100% በታች ስለመሆኑ ከሐኪሞች ቦርድ ማረጋገጫ ቢቀርብም ጉዳቱ ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት ተብሎ ሊመደብ ይችላል፡፡ በሰ/መ/ቁ. 49273 (አመልካች አቶ ደረጀ ውለታው እና ተጠሪ ዋሊያ ሌዘርና ሌዘር ፕሮዳክትስ ኃ/የተ/የግ/ማ) በስር ፍርድ ቤት ከሳሽ የነበሩት አመልካች በስራ ላይ በደረሰ አደጋ የቀኝ እጃቸው አራት ጣቶችና የግራ እጃቸው ሶስት ጣቶች ተቆርጠዋል፡፡

የጉዳት መጠኑን አስመልክቶ የሐኪሞች ቦርድ የጉዳት መጠኑ 65% መሆኑን የገለጸ ሲሆን ክሱ የቀረበለት የፌደራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት በአመልካች ላይ የደረሰው ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት በመሆኑ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 109(3)(ሀ) መሰረት የአምስት ዓመት ደመወዛቸው ብር 24900 (ሃያ አራት ሺ ዘጠኝ መቶ ብር) እንዲከፈላቸው ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

በውሳኔው ቅር በመሰኘት በመልስ ሰጭ የይግባኝ አቤቱታ የቀረበለት የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት በሐኪሞች ቦርድ የተለጸውን የጉዳት መጠን መሰረት በማድረግ የጉዳት ካሳው በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 109(3)(ለ) መሰላት እንዳለበት በማተት አመልካች የአምስት ዓመት ደመወዛቸው በ65% ተባዝቶ ብር 16185 (አስራ ስድስት ሺ አንድ መቶ ሰማንያ አምስት ብር) እንዲከፈላቸው የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ በማሻሻል ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

በመቀጠልም ስሌቱ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 109(3)(ሀ) ሊሆን እንሚገባውና የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት የተፈጸመበት መሆኑን በመግለጽ አመልካች የሰበር አቤቱታ አቅርበዋል፡፡ በዚህ ጉዳይ ላይ መሰረታዊው ጭብጥ የአካል ጉዳት መጠኑ እንደመሆኑ የሰበር ችሎቱ በአመልካች ላይ የደረሰው የጉዳት መጠን ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት ነው ወይስ ዘላቂ ከፊል የአካል ጉዳት በሚል ጭብጥ በመመስረት የግራ ቀኙን ክርክር መርምሯል፡፡

የሰበር ችሎቱ መዝገቡን መርምሮ ለህጉ ማለትም ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት አወሳሰን በተመለከተ በተለምዶ በስር ፍርድ ቤቶች ህጉ ተፈጻሚ ሲደረግ የነበረበትን መንገድ የሚቀይርና ፈር-ቀዳጅ ሊባል የሚችል ትርጉም ሰጥቷል፡፡ ይኸውም በአብዛኛዎቹ ፍርድ ቤቶች የጉዳት መጠንን ለመወሰን መሰረት ይደረግ የነበረው ከሐኪሞች ቦርድ የሚሰጠውን ማስረጃ ሲሆን ከዚህ አንጻር የሰበር ችሎቱ እንዳለው በሐኪሞች ቦርድ ጉዳት የሚለካው ከአጠቃላይ የሰውነት ሁኔታ ጋር በማነጻጸር እንጂ የደረሰው ጉዳት ከመስራት ችሎታ ጋር ተነጻጽሮ አይደለም፡፡

ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 110(2) አነጋገር ጉዳት የደረሰበት ሰራተኛ ማናቸውም ደመወዝ የሚያስገኝ ስራ ለመስራት የሚከለክለው የማይድን በስራ ላይ የሚደርስ ጉዳት ነው፡፡ ስለሆነም በሐኪሞች ቦርድ ማስረጃ የጉዳት መጠኑን ከ100% የሚያንስ ቢሆንም እንኳን በሰራተኛው ላይ የደረሰው ጉዳት ማናቸውንም ስራ የሚከለክለው ከሆነ የጉዳት መጠኑ ዘላቂ መሉ የአካል ጉዳት ነው፡፡ የአካል ጉዳት ሙሉና ከፊል ተብሎ የሚከፈለው ከመስራት ችሎታ ጋር በማነጻጸር እንጂ ከአጠቃላይ ከሰውነት አካል ጉድለት ጋር ተነጻጽሮ አይደለም፡፡ በዚሁ መሰረት የከፍተኛው ፍርድ ቤት ተሽሮ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ጸንቷል፡፡
6. የጉዳት ካሳ አሰላል
6.1. የመንግስት የልማት ድርጅት ሰራተኛ—በጡረታ የተሸፈነና የመድን ዋስትና ያልተገባለት ሲሆን
በመንግስት የልማት ድርጅት ውስጥ ተቀጥሮ የሚሰራ ሰራተኛ በስራ ላይ አደጋ ሲደርስበት ድርጅቱ የመድን ሽፋን ካልገባ የካሳ መጠኑን ለመወሰን ተፈጻሚ የሚሆነው በመንግስት ሰራተኞች የጡረታ አዋጅ ላይ የተመለከተው የካሳ መጠን ነው፡፡ ይህ የሰበር ውሳኔ ሲሰጥ ጡረታን በተመለከተ ተፈጻሚነት የነበረው ህግ አዋጅ ቁጥር 345/95 ነው፡፡ በውሳኔው ላይ እንተመለከተው በአዋጁ አንቀጽ 33 መሰረት ጉዳት ለደረሰበት ሰራተኛ የሚከፈለው የካሳ መጠን ሰራተኛው ጉዳት ከደረሰበት ወር በፊት ይከፈለው የነበረው መደበኛ የወር ደመወዝ 45% በአምስት ዓመት ተባዝቶ የሚገኘው ሂሳብ በሰራተኛው ላይ በደረሰው ጉዳት በመቶኛ ተባዝቶ የሚገኘው መጠን ነው፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 43370 ቅጽ 8)
6.1.1. ማስታወሻ

በአሁኑ ወቅት ፀንቶ ያለው የመንግስት ሰራተኞች ጡረታ አዋጅ ቁጥር 714/2003 ሲሆን የጉዳት ካሳ መጠኑን በተመለከተ ማሻሻያ ተደርጓል፡፡ ማሻሻያው ግን የሰራተኛውን ጥቅም በሚያስጠብቅ መልኩ ሳይሆን በጣም በሚጎዳ መልኩ የተደረገ ነው፡፡
ይህን ለመረዳት መጀመሪያ የቀድሞውን አዋጅ ቁጥር 345/95 ከአሰሪና ሰራተኛ ህግ ጋር ማነጻጸር ያስፈልጋል፡፡ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ መሰረት ሰራተኛው ከዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት ያነሰ ጉዳት ሲደርስበት የሚከፈለው ካሳ የአምስት ዓመት ደመወዙ በደረሰበት ጉዳት በመቶኛ ተባዝቶ የሚገኘው መጠን ነው፡፡ ለምሳሌ ከጉዳቱ በፊት አንድ ሺ ብር ደመወዝ ሲከፈለው የነበረ በግለሰብ ወይም በግል ድርጅት ውስጥ ተቀጥሮ የሚሰራ ሰራተኛ በስራ ላይ በሚደርስ አደጋ 30 ፐርሰንት የአካል ጉዳት ሲደርስበት የሚከፈለው የካሳ መጠን 1000 ሲባዛ በ12 ሲባዛ በአምስት ሲባዛ በ30/100 =18000 ብር ነው፡፡
ተመሳሳይ ደመወዝ ኖሮት ተመሳሳይ የጉዳት መጠን የደረሰበትና የመድን ሽፋን በሌለው የመንግስት የልማት ድርጅት ውስጥ የሚሰራ ሰራተኛ በአዋጅ ቁጥር 345/95 አንቀጽ 33 መሰረት የሚከፈለው የካሳ መጠን ደግሞ 1000 ሲባዛ በ12 ሲባዛ በአምስት ሲባዛ በ45/100 ሲባዛ 30/100 = 8100 ብር ነው፡፡
ከንጽጽሩ እንደምንረዳው በመንግስት የልማት ድርጅት ውስጥ የሚሰራው ሰራተኛ በግለሰብ ወይም በግል ድርጅት ተቀጥሮ ከሚሰራው ሰራተኛ በ55% ያነሰ ካሳ ያገኛል፡፡ ከላይ በተሰጠው ምሳሌ ላይ የግል ሰራተኛው ብር 18000 ክፍያ ሲያገኝ የመንግስት የልማት ድርጅት ሰራተኛው ግን የሚያገኘው ከዚህ እጅጉን ያነሰ ማለትም 8100 ብር ብቻ ነው፡፡
በመንግስት የልማት ድርጅቶች ላይ የሚታየው ልዩነት (discrimination) እና የልዩነቱ መስፋት የሚያሳዝንና የህግ ማሻሻያ የሚያስፈልገው ስለመሆኑ ግልጽ ቢሆንም አዲሱ የጡረታ አዋጅ አዋጅ ቁጥር 714/2003 ግን ልዩነቱን እዚህ ግባ የማይባል ከፊል ማሻሻያ ብቻ በማድረግ የቀድሞውን አዋጅ ግድፈት ሳያርመው ቀርቷል፡፡
በአዋጅ ቁጥር 714/2003 አንቀጽ 38(1) ላይ እንደተመለከተው ከአስር በመቶ ያላነሰ ከስራ የመጣ ጉዳት ደርሶበት ስራ ለመስራት የሚችል ከሆነ የጉዳት ዳረጎት በአንድ ጊዜ የሚከፈለው ሲሆን መጠኑም በአንቀጽ 39 ላይ እንደተመለከተው ሰራተኛው ጉዳት ከደረሰበት ወር በፊት ይከፈለው የነበረው የወር ደመወዙ በ47 በመቶ ተባዝቶ የሚገኘው ሂሳብ በ60 ከተባዛ በኋላ እንደገና በደረሰበት ጉዳት በመቶኛ ተባዝቶ የሚገኘው መጠን ነው፡፡
ስሌቱን ይበልጥ ለመረዳት ከላይ በተሰጠው ምሳሌ አንጻር እናያለን፡፡ ስለሆነም 30 በመቶ የአካል ጉዳት የደረሰበትና ከአደጋው በፊት ብር 1000 ደመወዝ ሲከፈለው የነበረ የመድን ሽፋን በሌለው የመንግስት የልማት ድርጅት ውሰጥ ተቀጥሮ ሲሰራ የነበረ ሰራተኛ በስራ ላይ አደጋ ሲደርስበት በአዋጅ ቁጥር 714/2003 መሰረት ሊያገኘው የሚችለው ካሳ 1000 ሲባዛ በ47 ፐርሰንት ሲባዛ በ60 እንደገና ሲባዛ በ30 ፐርሰንት = 8460 ብር ነው፡፡
ከቀድሞው አዋጅ ቁጥር 345/95 ጋር ሲተያይ በአዋጅ ቁጥር 714/2003 የተደረገው ማሻሻያ ብዙም ለውጥ የሚያመጣ አይደለም፡፡ በምሳሌው መሰረት ሰላሳ ፐርሰንት የአካል ጉዳት የደረሰበት ሰራተኛ በአዋጅ ቁጥር 345/95 መሰረት 8100 ብር ካሳ የሚያገኝ ሲሆን በበአዋጅ ቁጥር 714/2003 ደግሞ 8460 ብር ያገኛል፡፡ ልዩነቱ 360 ብር ብቻ ነው፡፡
መሰረታዊው ቁምነ ነገር በማሻሻያው የተደረገው የጭማሪ መጠን አይደለም፡፡ ከመነሻው ያልተጠበቀ አደጋ ደርሶ ለሰራተኛው በሚከፈለው ካሳ ላይ የመንግስትና የግል ብሎ ልዩነት መፍጠር ልዩነት ለመፍጠር ከመፈለግ የተፈጠረ ልዩነት ካልሆነ በስተቀር የሚያሳምን ቀርቶ የሚያከራክር ምክንያት እንኳን ሊቀርብበት የሚችል አይደለም፡፡ ስለሆነም ከቁንጽል ማሻሻያ ባለፈ ሙሉ በሙሉ ለውጥ ሊደረግበትና ከግል ሰራተኛች ጋር ተመሳሳይ የሆነ የካሳ መጠን በህግ ሊደነገግ ይገባል፡፡
6.2. የመንግስት የልማት ድርጅት ሰራተኛ—በጡረታ የተሸፈነና የመድን ዋስትና የተገባለት ሲሆን

ጉዳት የደረሰበት የመንግስት ልማት ድርጅት ሰራተኛ በጡረታ የተሸፈነ ሆኖ በአሰሪው የመድን ዋስትና የተገባለት ከሆነ የጉዳት ካሳው የሚወሰነው በመድን ሽፋኑ መሰረት ነው፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 65427 ቅጽ 11) በዚህ ጉዳይ አመልካች ተጠሪን ጨምሮ ሰራተኞቹ ለሚደርስባቸው ጉዳት የመድን ዋስትና ገብቷል፡፡ ተጠሪ ደግሞ በስራ ላይ በሚደርስ አደጋ 7% የአካል ጉዳት ደርሶባቸዋል፡፡ አመልካችም በገባው የመድን ዋስትና መሰረት ለአመልካች ካሳ ከፍሏል፡፡ ይሁን እንጂ ተጠሪ የተከፈለኝ ክፍያ ከደረሰብኝ ጉዳት ያነሰ ነው በሚል በፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት በአመልካች ላይ ክስ አቅርበው የኢትዮጵያ መድን ድርጅትም ወደ ክርክሩ ጣልቃ ገብቷል፡፡ ፍርድ ቤቱም ክሱን ውድቅ በማድረጉ ተጠሪ ይግባኝ ለከፍተኛው ፍርድ ቤት አቅርበው ፍርድ ቤቱም መዝገቡን መርምሮ የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሽሮ የሚከተለውን ውሳኔ ሰጥቷል፡፡
በአዋጅ ቁጥር 377/96 109(1) ድንጋጌ መሰረት ለሰራተኛ የሚከፈል የጉዳት ካሳ አሰሪው በገባበት የመድን ዋስትና ተፈጻሚ ይሆናል ተብሎ የተገለጸው የመንግስት ሰራተኞችን የሚመለከት መሆኑ እንደተጠበቀ ሆኖ በ1ኛ መልስ ሰጨ (በአሁን አመልካች) እና 2ኛ መልስ ሰጭ (የኢትዮጵያ መድን ድርጅት መካከል የተደረገው የመድን ሽፋን ውል ህግ ሆኖ የሚገዛው ሁለቱን ተዋዋይ ወገኖች እንጂ ይግባኝ ባይ (የአሁን ተጠሪን) የውሉ ተገዢ ለማድረግ ሙሉ በሙሉ የሚያስገድድ አይደለም፡፡
ፍርድ ቤቱ ይህን ካለ በኋላ የአሁን አመልካች በአዋጅ ቁጥር 377/96 109(3)(ለ) መሰረት ቀሪውን ካሳ እንዲከፍል ፍርድ ሰጥቷል፡፡
ይሁን እንጂ የሰበር አቤቱታ በአመልካች የቀረበለት የሰበር ችሎት ለክርክሩ ተፈጻሚነት ያለው ህግ አዋጅ ቁጥር 377/96 109(3)(ለ) ሳይሆን 109(1) እንደሆነ በመግለጽ የመጀመሪያ ፍርድ ቤትን ውሳኔ አጽንቶ የከፍተኛውን ፍርድ ቤት ውሳኔ ሽሮታል፡፡
ችሎቱ በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 109(1) መሰረት የመንግስት ልማት ድርጅት አሰሪ በሰራተኛው ላይ ለደረሰው ጉዳት ካሳ የሚከፍለው በገባበት የመድን ዋስትና ወይም በመንግስት የጡረታ ህግ መሰረት ሲሆን ይህ ሊቀየር የሚችለው አሰሪውና ሰራተኛው በህብረት ስምምነታቸው በተቃራኒ ተስማምተው እንደሆነ ብቻ ነው፡፡ በተጠቀሰው ድንጋጌ መሰረት የጡረታ ህግ ተፈጻሚ የሚሆነው የመድን ዋስትና ሽፋን ሳይኖር ሲቀር ነው፡፡
6.2.1. ማስታወሻ

ምንም እንኳን የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ. 65427 የሰጠው ውሳኔ በአግባቡ ቢሆንም ለውሳኔው መሰረት በሆነው የህግ ድንጋጌ ላይ ያለው ችግር ግን ሳይነሳ የሚታለፍ አይደለም፡፡ ከላይ እንዳየነው ለሰራተኞቹ የመድን ዋስትና ባልገባ የመንግስት የልማት ድርጅት ውስጥ የሚሰራ ሰራተኛ በስራ ላይ አደጋ ሲደርስበት ተፈጻሚ በሚሆነው የጡረታ ህግ መሰረት የሚያገኘው የጉዳት ካሳ በግለሰብ ወይም በግል ድርጅት ተቀጥሮ ተመሳሳይ የጉዳት ደረጃ ከደረሰበት ሰራተኛ የጉዳት ካሳ ክፍያ እጅጉን ያነሰ ነው፡፡ ይህ የተጋነነ ልዩነት የመድን ሽፋን በሚኖርበት ጊዜም የሚታይ ነው፡፡ በሰ/መ/ቁ. 65427 አንሶብኛል በሚል ክስ ያቀረቡት ተጠሪ ለክሳቸው መሰረት የሚሆን ህግ ባይኖርም ገዝፎ የሚታይ እውነት ግን አለ፡፡ ይኸውም ተጠሪ በመድን ሽፋኑ መሰረት የተከፈላቸው ብር 7500 (ሰባት ሺ አምስት መቶ ብር) ሲሆን በግለሰብ ወይም በግል ድርጅት ተቀጥረው ተመሳሳይ የጉዳት መጠን ቢደርስባቸው ኖሮ በአዋጅ ቁጥር 377/96 ካሳው የሚሰላው በአንቀጽ 109(3)(ለ) በመሆኑ ተጨማሪ ብር 8649 ብር (ስምንት ሺ ስድስት መቶ አርባ ዘጠኝ ብር) ያገኙ ነበር፡፡ በመርህ ደረጃ ሲታይ የመድን ሽፋን መኖሩ ለሰራተኛው የበለጠ ዋስትና መሆን ሲገባው አሰሪውን መጥቀሚያ ሆኗል፡፡ ስለሆነም የልማት ድርጅት ለሰራተኞቹ የመድን ዋስትና ሲገባ አነስተኛው የጉዳት ካሳ መጠኑ በአንቀጽ 109(3)(ለ) የተመለከተው መሆን እንዳለበት በሚደነግግ መልኩ ህጉ መሰረታዊ ለውጥ ሊደረግበት ይገባል፡፡
6.3. የጉዳት ክፍያ—በመንግስት የጡረታ ህግ ላልተሸፈኑ ሰራተኞች

በመንግስት የጡረታ ህግ ላልተሸፈኑ ሰራተኞች የጉዳት ክፍያ አሰላል በአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 109(3) ላይ የተመለከተ ሲሆን ድንጋጌውም የህግ ትርጉም በማይፈልጉ መልኩ በግልጽ ተቀምጧል፡፡ የጉዳት ክፍያው የአካል ጉዳት መጠንን መሰረት ያደረገ እንደመሆኑ ጭብጥ ሆኖ ሊነሳ የሚችለው የጉዳት መጠኑን በመወሰን ላይ እንጂ የጉዳት ክፍያ መጠኑን በመወሰን አይደለም፡፡ በመሆኑም በአንቀጽ 109(3)(ሀ) መሰረት የጉዳት መጠኑ ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት ከሆነ የክፍያ መጠኑ የሰራተኛው የዓመት ደመወዝ በአምስት ተባዝቶ የሚገኘው መጠን ነው፡፡ የጉዳት መጠኑ ከዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት በታች ከሆነ ደግሞ ክፍያው በአንቀጽ 109(3)(ሀ) ላይ የተመለከተው ሆኖ ከአካል ጉድለት ደረጃው ጋር ተመጣጣኝ የሆነ ክፍያ ይሆናል፡፡ [አንቀጽ 109(3)(ለ)] በሌላ አነጋገር የክፍያ መጠኑ የሰራተኛው የዓመት ደመወዝ ሲባዛ በአምስት ሲባዝ የአካል ጉዳት በመቶኛ ሲባዛ የሚገኘው መጠን ይሆናል፡፡
እዚህ ላይ ልብ ማለት ያለብን ግን የአካል ጉዳት መጠን ከመቶ ፐርሰንት ማነሱ ብቻውን የጉዳት መጠኑ ከዘላቂ ሙሉ የአካል ጉዳት መጠን በታች መሆኑን የሚያሳይ አለመሆኑን ነው፡፡ በሰራተኛው ላይ የደረሰው ጉዳት በመቶኛ ሲቀመጥ ከመቶ ፐርሰንት በታች ቢሆንም ጉዳቱ ሰራተኛውን ምንም ዓይነት ስራ እንዳይሰራ የሚያደርገው ከሆነ ሙሉ ዘላቂ የአካል ጉዳት ተብሎ ሊፈረጅ ይችላል፡፡ ለምሳሌ በሰ/መ/ቁ. 49273 ቅጽ 9 ላይ በሰራተኛው ላይ የደረሰው የአካል ጉዳት መጠን 65% ቢሆንም ጉዳቱ ሙሉ ዘላቂ የአካል ጉዳት ነው ሲል ሰበር ውሳኔ ሰጥቶ ክፍውም በዚሁ መሰረት ተሰልቷል፡፡ (የበለጠ ለመረዳት ከላይ ስለየአካል ጉዳት መጠን ደረጃሌቀረበውን ዳሰሳ ይመልከቱ)
6.4. የጉዳት ክፍያን በርትዕ ስለሚወሰንበት ሁኔታ

በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ ላይ የጉዳት ካሳ ክፍያ በርትዕ ስለሚወሰንበት ሁኔታ በግልጽ አልተመለከተም፡፡ ይሁን እንጂ በአመልካች የኦሮሚያ መንገዶች ባለስልጣን እና ተጠሪ አቶ ግርማ ወዮሳ መካከል በነበረው ክርክር (ሰ/መ/ቁ. 60464 ቅጽ 11) የሰበር ችሎቱ ተጠሪ የሚገባውን የክፍያ መጠን በርትዕ ወስኖታል፡፡
የጉዳዩ አመጣጥ እንደሚከተለው ነው፡፡ ተጠሪ ስራ በመስራት ላይ እያለ ድንጋይ ወድቆበት ሁለት የእግሮቹ ጣቶች በመቆረጣቸው ዘላቂ የአካል ጉዳት ደርሶበታል በሚል ክሱ የቀረበለት የግራር ጃርሶ ወረዳ ፍርድ ቤት ብር 57442.66 (ሃምሳ ሰባት ሺ አራት መቶ አርባ አራት ብር ከ66 ሳንቲም) እንዲከፈለው ውሳኔ ከሰጠ በኋላ አመልካች የይግባኝ አቤቱታ ለኦሮሚያ ዞን ሰሜን ሸዋ ዞን ፍርድ ቤት አቅርቦ ፍርድ ቤቱ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ጉድለት የለበትም በሚል አቤቱታውን ውደቅ አድርጎታል፡፡ በመቀጠልም አመልካች የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሞባቸዋል በሚል የሰበር አቤቱታ ለኦሮሚያ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ቢያቀርብም ችሎቱ ግራ ቀኙን ካከራከረ በኋላ የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ አጽንቶታል፡፡
በመጨረሻም አመልካች ለፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰበር አቤቱታ ያቀረበ ሲሆን በዋናነት ያቀረበው መከራከሪያም ተጠሪ ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉድለት የደረሰበት ስለመሆኑ የህክምና ማስረጃው ስለማያስረዳ በዚሁ መልኩ ክፍያ እንዲፈጸም በስር ፍርድ ቤት የተሰጠው ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት የተፈጸመበት ነው የሚል ነው፡፡
ችሎቱ ጉዳዩን ሲመረምር በስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ላይ በተጠሪ ላይ ደረሰ የተባለውን የአካል ጉዳት እና ቀረበ የተባለውን ማስረጃ በተመለከተ የተምታታ እንደሆነ ገልጿል፡፡ ተጠሪንም በችሎት አስቀርቦ የደረሰበትን ጉዳት በተመለከተ ግንዛቤ ወስዷል፡፡ ተጠሪ በችሎት ሲታይ ብሎም ስለደረሰበት ጉዳት ሲያስረዳ ጉዳት የደረሰበት የግራር ጃርሶ ወረዳ ፍርድ ቤት በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው ተጠሪ የተቆረጠው ሁለት የእግሮቹ ጣቶቹ ሳይሆን የግራ እጁ ሁለት ጣቶች ናቸው፡፡ እግሩም ላይ ስብራት ደርሶበታል፡፡ ከመዝገቡ ጋር የተያያዘው ከሐኪሞች ቦርድ የተሰጠው ማስረጃም ጉዳቱ ተጠሪ የገለጸውን የሚደግፍ ነው፡፡ ሆኖም ቦርዱ የጉዳት መጠኑን በፐርሰንት ከማስቀመጥ ይልቅ ተጠሪ በደረሰበት ጉዳት ምክንያት ድሮ ሲሰራ የነበረውን የአናጺነት ስራ መስራት እንደማያስችለው በመግለጽ ማስረጃ ሰጥቷል፡፡
የሰበር ችሎቱም የአካል ጉዳት መጠኑን በተመለከተ በስር ፍርድ ቤት መዝገብ ውስጥ ያሉትን ማስረጃዎች መሰረት በማድረግ በተጠሪ ላይ የደረሰው የአካል ጉዳት ዘላቂ ሙሉ የአካል ጉደት ሳይሆን ጊዜያዊ የአካል ጉዳት እንደሆነ ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፤
የክፍያ መጠኑን በተመለከተም ችሎቱ በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው ክፍያው የሚወሰነው በአሰሪና ሰራተኛ አዋጀ አንቀጽ 109(3)(ለ) እንደሆነ ካመለከተ በኋላ በዚህ ድንጋጌ ላይ ተመጣጣኝ በሚል የተቀመጠውን ቃል ሰፋ አድርጎ በመተርጎም ተጠሪ በርትዕ 24000 (ሃያ አራት ሺ ብር) እንዲከፈለው ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ በውሳኔው ላይ “ሕጉ እንዲህ ዓይነት ነገር ሲያጋጥም የካሳውን መጠን በርትዕ መሰረት አይቶ መወሰን ስለሚፈቅድ…” የሚል ሐተታ ይገኝበታል፡፡ የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ በስራ ላይ ለደረሰ አደጋ ክፍያ በርትዕ እንዲወሰን የሚፈቅድ መሆኑ አከራካሪ ቢሆንም የተጠሪ ጉዳይ ሶስት ፍርድ ቤቶች አልፎ ሰበር ደርሶ እንደገና የጉዳት መጠኑ በሐኪሞች ቦርድ እንዲወሰን መዝገቡን ጉዳዩን መጀመሪያ ላየው ፍርድ ቤት መመለሱ ከፍትሕ አንጻር ተገቢነት የሌለው ነው፡፡
7. ስለጥገኞች
7.1. የጥገኞች ትርጉም

• ጥገኞች የሚለው ቃል ከሟች የምግብ፤ የመጠለያ፤ የልብስና ለጤናው አጠባበቅ አስፈላጊ የሆኑ ነገሮችን እንዲሟላላቸው የሚጠይቁትን ወገኖች የሚመለከት ስለመሆኑ ተንዝበናል፡፡ ስራ ሰርቶ ማስተዳደር የሚችልና ችግረኛ መሆኑ በቅድሚያ ያልተረጋገጠበት ወገን የሟች ሰራተኛ ባል ወይም ሚስት በመሆኑ ብቻ የጉዳት ካሳ የሚያገኝበት ምክንያት አይኖርም፡፡ ከጉዳት ካሳ ዓላማ ጋርም አንድ ላይ ይሄዳል ተብሎ አይታሰብም፡፡ ስለሆነም የሟች ሰራተኛ ባል ወይም ሚስት መተዳደሪያ የሚሆነው በቂ ሀብት ካለው ጥገኛ ሊባል አይችልም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 36194 ቅጽ 8)
• የህብረት ስምምነቱ በስራ ላይ በሚደርስ የሞት አደጋ ካሳው ለወራሾች ይከፈላል ቢልም በአሰሪና ሰራተኛ አዋጁ አንቀጽ 110(1) ከተመለከቱት ጥገኞች ውጪ ከሆኑ የካሳ ክፍያ አያገኙም፡፡ (ሰ/መ/ቁ. 72645 ቅጽ 13)
7.2. ለጥገኞች የሚከፈል ካሳ ስሌት

አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 110 ንኡስ አንቀጽ 3 በመንግስት ሰራተኞች ጡረታ ህግ ላልተሸፈኑ ሰራተኞች ጥገኞች የሚሰጠው የካሳ መጠን የሰራተኛው የዓመት ደመወዝ በአምስት ተባዝቶ የሚገኘው ክፍያ እንደሆነ የሚደነግግ ሲሆን ክፍያው ለነዚህ ጥገኞች የሚከፋፈልበትን ሁኔታም ለሶስት በመክፈል ድርሻቸውን ይወስናል፡፡ በዚሁ መሰረት ለሟች ሰራተኛ ባል ወይም ሚስት ሃምሳ በመቶ፤ አካለመጠን ላላደረሱ የሟች ልጆች ለእያንዳንዳቸው አስር በመቶ እንዲሁም በሟች ሰራተኛ ድጋፍ ይረዱ ለነበሩ የሟች ወላጆች ለእያንዳንዳቸው አስር በመቶ ይከፈላል፡፡ የሟች ሰራተኛ ወላጆች በህይወት ካሉና ሶስት ልጆች ካሉት እንዲሁም አንደኛው ተጋቢ በህይወት ካለ ለልጆች በጠቅላላው ሰላሳ በመቶ ለሁለቱም ወላጆች በድምሩ ሃያ በመቶ እንዲሁም ለባል/ሚስት ሃምሳ በመቶ ተከፍሎ ጠቅላላ ድምሩ አንድ መቶ ፐርሰንት ስለሚሆን ክፍያውን በመሸንሸን ረገድ ችግር አይገጥምም፡፡ በተጨማሪም በአንቀጽ 110(4) መሰረት የጥገኞች ቁጥር ሲቀንስና ሲጨምርም የክፍፍሉ መጠን መቶ በመቶ እስኪሆን ድረስ ከእያንዳንዱ ጥገኛ ላይ በመጠኑ ይቀነሳል ወይም ለእያንዳንዱ ጥገኛ ድርሻ ክፍፍሉ መቶ በመቶ እስኪሆን ድረስ ይጨምራል፡፡
ይህ እንዳለ ሆኖ ሟች አንድ ጥገኛ ብቻ ትቶ የሞተ እንደሆነ ክፍፍሉ በምን መልኩ እንደሚፈጸም ጥያቄ ያስነሳል፡፡ ከዚህ ጋር በተያያዘ በአመልካች የህጻን ዮናታን ነጋ ተሻገር ሞግዚት እና በተጠሪ አቶ አበራ ለገሰ (ሰ/መ/ቁ. 40529 ቅጽ 9) መካከል በነበረው ክርክር የሰበር ችሎት የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 110(3) እና 110 (4) ድንጋጌዎች ከመረመረ በኋላ የሚከተለውን ውሳኔ በመስጠት የክፍያ ስሌቱን በተመለከተ ለህጉ ትርጉ ሰጥቷል፡፡
“በስራ አደጋ የሞተ ሰራተኛ ትቶት ያለፈው ጥገኛ አንድ ብቻ በሚሆንበት ጊዜ ሊከፈል የሚገባው የካሳ መጠን የጠቅላላውን አሰር መቶኛ ሳይሆን ሙሉውን መቶ ፐርሰንት ነው፡፡

HAPPY NEW YEAR TO ALL

Just like last year 2014 was again a wonderful blogging year.

On January 18/2015 chilot.me will celebrate its 4th year.

Here is a brief summary of chilot.me by the numbers

• 8,557 followers
• 2,339,742 hits (views)
• 720, 318 unique visitors
• 2264 comments
• 17,387 shares

Total Views by year

• 2011—–94,269
• 2012—–467,532
• 2013——768,043
• 2014——- 1,010,205

Thanks to those of you who:

• Visited and revisited my blog
• Sent me encouragement through contact me page
• Subscribed to my blog
• Commented on posts and pages
• Liked and shared my posts

Special Thanks to:

1-Alem Taye (from US) for solving one of the critical problems of my blog.

Alem Taye upgraded the available space of the blog from 5 Gb to 25 Gb continiously for the last three years.Thanks a lot

2- Dr. Richard J.Wentzell Dean of Hararamaya University, College of Law for renewing my domain

Here is the 2014 annual summary report for chilot.me

The WordPress.com stats helper monkeys prepared a 2014 annual report for this blog.

Here’s an excerpt:

The Louvre Museum has 8.5 million visitors per year. This blog was viewed about 1,000,000 times in 2014. If it were an exhibit at the Louvre Museum, it would take about 43 days for that many people to see it.

Click here to see the complete report.

(ይህ ጽሁፍ ከዓመታት በፊት ማክዳ በምትባል መጽሔት ወጥቶ የነበረ ሲሆን አሁን ካለው ህግ አንጻር ተቃኝቶ በድጋሚ ቀርቧል፡፡)

ከዓመታት በፊት በአገራችን ሳምንታዊ የግል ጋዜጣ ላይ እንዲህ የሚል ማስታወቂያ ወጥቶ አይቻለሁ ‹‹እባካችሁ እርዱኝ አንዱ ኩላሊታችሁን ለግሱኝ›› የለግሱኝ ጥሪው ህይወት ማዳን እስከሆነ ድረስ ማስታወቂያው በተለየ መልኩ አትኩሮታችንን ላይስብ ይችላል፡፡ ግን ማስታወቂያው በስተመጨረሻው ላይ ማጠቃለያ መልዕክትም አለው፡፡ ‹‹ኩላሊቱን ለግሶ ህይወቴን ላዳነልኝ ግለሰብ ወሮታውን እከፍላለሁ፡፡›› የክፍያው መጠን ባይገለጽም በማስታወቂያው ላይ የቀረበው ጥያቄ ‹ነፃ› ወይም ‹ልግስና› ስላለመሆኑ ድምዳሜ ላይ መድረስ አይከብድም፡፡ ልግስናም ተባለ ሌላ ስያሜ ተሰጠው ለሚሰጠው ነገር በልዋጩ የሚከፈል ዋጋ እስካለ ድረስ የውሉ ዓይነት ከስጦታ ውል ወደ ሽያጭ ውል ይሸጋገራል፡፡

አሁን ላይ ቢሆን ኖሮ ይህን መሰሉ ማስታወቂያ በህግ የተከለከለ በመሆኑ የጋዜጣው ባለቤትም ደፍሮ አያወጣውም፡፡ በማስታወቂያ አዋጅ ቁጥር 759/2009 በአንቀጽ 6(1)(ሀ) እንደተመለከተው የማንኛውም ማስታወቂያ ይዘት ህግና ስነ-ምግባርን የማይጻረር መሆን አለበት፡፡ አዋጁ በአንቀጽ 7 ላይ ህግና ስነ-ምግባርን የሚጻረሩ በማለት ከፈረጃቸው የማስታወቂያ ይዘቶች አንዱ የሕብረተሰቡን አካላዊና አእምሯዊ ጤንነት ወይም ደህንነት ለጉዳት የሚያጋልጥ ድርጊት እንዲፈጸም የሚያነሳሳ ማስታወቂያ ነው፡፡ ስለሆነም ማስታወቂያው ከዚህ ውስጥ የሚመደብ እንደመሆኑ ክልከላ ተደርጎበታል፡፡ ክልከላውን መተላለፍ የወንጀል ድርጊት ሲሆን ከብር 20ሺ በማያንስና ከብር 150ሺ በማይበልጥ የገንዘብ መቀጮ ያስቀጣል፡፡ [የማስታወቂያ አዋጅ ቁጥር 759/2009 አንቀጽ 34(1)(ሐ)]

ትኩረቴ በማስታወቂያ አዋጁ ላይ ሳይሆን ከሰውነት አካል ሽያጭ በተለይም ከኩላሊት ሽያጭ ጋር በተያያዘ የህግና የስነ-ምግባር ጉዳዮችን መዳሰስ ይሆናል፡፡ ኩላሊታችንን ብንሸጠውስ? ምን ችግር አለው?

ኩላሊትን ጨምሮ የሌሎች የሰውነት አካላት ሽያጭ ከህግና ከሥነ-ምግባር አንፃር ያስከትሉት ውዝግብና ንትርክ በአሁኑ ወቅት ጡዘት ላይ የደረሰ ቢሆንም ድርጊቱ ከተጀመረና ከተጧጧፈ ግን ከ20 ዓመት በላይ ሆኖታል፡፡ በተለይ የኩላሊት ሽያጭ ሻጩ ከመሞቱ በፊት የሚደረግ ግብይት በመሆኑና ወሰን ሳይገድበው በየአህጉሩ በፍጥነት እየተስፋፋ በመሆኑ የየአገሪቱ የህክምና ባለሙያዎች፤ የፓርላማ አባላትና ሌሎች በጉዳዩ ያገባናል የሚሉ ደጋፊና ተቃዋሚ ወገኖች ግራ ቀኝ ይዘው ክርክራቸውን እየጧጧፉት ነው፡፡

የኩላሊት ገበያውም ከቀን ወደ ቀን እየደራ ኩላሊትም እየተቸበቸበ ይገኛል፡፡ በህንድ፣ በደቡብ አሜሪካ፣ በሩሲያ፣ በአውሮፓና በአረብ አገራት ኩላሊት ከሰውነት የአካል ክፍልነት ወደ ሸቀጥነት እየተቀየረ የመምጣቱ ሁኔታ ድርጊቱ ስር የሚሰድና ወደፊትም መግቻ ቁልፍ ለማግኘት አዳጋች የሚያደርገው ይመስላል፡፡ በተለይ አንዲት የህንድ መንደር ከሞላ ጎደል ሁሉም ነዋሪዎቿ አንድ ኩላሊታቸውን ሸጠው በአንዱ ብቻ የሚኖሩበት በመሆኑ ‹የኩላሊት ቀጠና› (kidney district) የሚል ስያሜ ልታገኝ ችላለች፡፡

የህጉን አቋም ስንመለከት በብዙ አገሮች የሰውነት ክፍሎችን መሸጥ ሆነ መግዛት በግልጽ የተከለከለ ነው፡፡ በአገራችን አሁን ባለው የወንጀል ህግ መሰረት ገንዘብ አሊያም ጥቅም ለማግኘት ብሎ የሰውነት አካልን መስጠት ሆነ በተጎጂው ፈቃድ መውሰድ ሁለቱም በወንጀል ያስቀጣሉ፡፡ በወንጀል ህጉ አንቀጽ 573(1) እንደተመለከተው ገንዘብ አሊያም ጥቅም ለማግኘት ብሎ የሰውነት አካልን መስጠት እንዲሁም ከሞት በኋላ የሰውነት ክፍልን ለሌላ ሰው ወይም ድርጅት ለማስተላለፍ መስማማት በቀላል እስራት ወይም በመቀጮ ያስቀጣል፡፡

ቅጣቱ በሰጪ ላይ ቀላል ሲሆን በተቀባዩ ላይ ግን ህጉ የሚያስቀምጠው ቅጣት ከበደ ያለ ነው፡፡ በዚሁ መሰረት ገንዘብ አሊያም ጥቅም ለማግኘት በተበዳዩ ፍቃድ የሰውነት አካልን መውሰድ ተጎጂው እያለ ከሆነ ከአምስት ዓመት እስከ አስር ዓመት በሚደርስ ጽኑ እስራት የሚያስቀጣ ሲሆን ከተበዳዩ ሞት በኋላ ከሆነ ደግሞ ከአምስት አመት በማይበልጥ ጽኑ እስራት ያስቀጣል፡፡ [የወንጀል ህግ ቁጥር 573(2)]

በተመሳሳይ መልኩ በፍትሕብሔር ህግ ቁጥር 18 ላይ እንደተመለከተው ሙሉ አካልነትን /integrity of the body/ የሚያቃውስ ማንኛውም የሰውነት ክፍሎች ላይ የሚፈፀም ተግባር የተከለከለ ነውው፡ በሌላ አነጋገር አንዲት ሴት ፀጉሯን ቆርጣ ብትሸጥ ወይም ደም ብትለግስ ፀጉሩም ጊዜውን ጠብቆ ስለሚያድግና ደሙም ከ48 ሰዓታት በኋላ ስለሚተካ ሙሉ አካልነትን የሚያቃውስ ተግባር ባለመሆኑ የተፈቀደ ነው፡፡ ከሁለት ኩላሊቶች መካከል አንደኛው ተቆርጦ ቢወጣ ግን ምንም እንኳን ከባድ የሚባል የጤና ቀውስ ባያስከትልም አንድ ሰው በተፈጥሮ ሊኖረው የሚገባውን አካላዊ መዋቅር የሚቃረን በመሆኑ የሽያጭ ድርጊቱም በአንቀጽ 18 መሰረት የተከለከለ ነው፡፡ በውል ህጋችን አንቀጽ 1678 (ለ) እና 1716(ሀ) መሰረት አንድ ውል ህጋዊ ውጤት እንዲኖረው የውለታው ጉዳይ ህጋዊና ሥነ-ምግባርን የማይቃረን መሆን እንዳለበት በመደንገጉ በኩላሊት ሻጭና ገዢ መካከል የሚደረገው ውል ዋጋ አልባ እንደሆነ ይቀራል፡፡

በፍትሐብሔር ህጉ በጥቅል ከተቀመጠው በተጨማሪ የአካላት ክፍሎችና ህብረ-ሕዋሳት ልገሳና ሽያጭ በተመለከተ ቁጥጥር የሚያደርግ ህግ እስካሁን በቀጥታ በህግ አውጪው የወጣ ባይሆንም የምግብ፤ የመድሃኒትና የጤና ክብካቤ አስተዳደርና ቁጥጥር አዋጅ ቁጥር 661/2001ን ለማስፈጸም የወጣው የምግብ፤ የመድሃኒትና የጤና ክብካቤ አስተዳደርና ቁጥጥር የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁጥር 299/2006 ይህን ጉዳይ አስመልክቶ ዝርዝር ድንጋጌዎችን ይዟል፡፡ በዚሁ መሰረት በደንቡ አንቀጽ 59 ንዑስ አንቀጽ 2 እንደተመለከተው አንድ ሰው በህይወት ዘመኑ ወይም ህይወቱ ካለፈ በኋላ የአካል ክፍሎቹንና ህብረ-ህዋሳቱን በልገሳ ለማስተላለፍ ሆነ በምንም መልኩ እንዳይወሰዱ ለመከልከል ያልተገደበ ነጻነት ተሰጥቶታል፡፡

ይህም ማለት የአካል ክፍሎችንና ህብረ-ህዋሳትን በሕይወት ዘመን ወይም ከሞት በኋላ ለሌላ ሰው ወይም ድርጅት በሽያጭ ማስተላለፍ ሆነ ለማስተላለፍ መስማማት ክልከላ የተደረገበት [ደንብ ቁጥር 299/2006 አንቀጽ 59 ንዑስ አንቀጽ 5] ቢሆንም ያለምንም ወሮታ ሆነ ክፍያ ከሆነ ግን “እሰጣለው” የሚለው የተስፋ ቃል በህግ ተቀባይነት ተሰጥቶታል፡፡ የአካል ክፍሎችንና ህብረ-ህዋሳትን ለመለገስ የሚሰጠው የተስፋ ቃል ተስፋ ሰጪው በህይወት ባለበት በማንኛውም ጊዜ ሊሽረው መብት አለው፡፡ የመሻሩ ውጤት ለጋሹ ከግዴታ ነጻ የሚያደርገው ሲሆን ተለጋሹ በተሰጠው የተስፋ ቃል ተነሳሰስቶ ላደረገው ወጪ ሁሉ (በተለይ የተስፋ ቃሉ በክፉ ልቦና የተሰጠ ከሆነ) ለጋሹ ካሳ የመክፈል ግዴታ ተጥሎበታል፡፡ [ደንብ ቁጥር 299/2006 አንቀጽ 59 ንዑስ አንቀጽ 3 እና 4]

አንድ ሰው ህጋዊ በሆነ የተስፋ ቃል የአካል ክፍሎችን ወይም ህብረ-ህዋሳትን ከሌላ ሰው ማግኘቱ በራሱ ሰውነት ላይ ወዲያኑ በህክምና ንቅለ-ተከላ (transplantation) ሊደረግለት ይችላል ማለት አይደለም፡፡ ደንብ ቁጥር 299/2006 አንቀጽ 59 ንዑስ አንቀጽ 1 ላይ እንተመለከተው የአካል ክፍሎችና ህብረ-ህዋሳት ንቅለ-ተከላ ማከናወን የሚቻለው የተቀባዩን ህይወት ለማቆየት ወይም የሰውነት አቋሙን ለማስተካከል ሌላ የተሻለ አማራጭ መንገድ የማይገኝ መሆኑ በሕክምና ቦርድ ሲረጋገጥ ነው፡፡

በሌሎች ብዙ አገራት የኩላሊት ሽያጭ በህግ የተከለከለ ተግባር ሲሆን በተወሰኑት ደግሞ በወንጀል ጭምር የሚያስቀጣ ድርጊት ነው፡፡ አሁንም ቢሆን ግን በሁለት ጎራዎች መሃል ለሙግትና ክርክር መንስዔ የሚሆነው ጥያቄ እየተነሳ የጦፈ ክርክር እየተደረገበት ይገኛል፡፡ ኩላሊት በህጋዊ መንገድ መሸጥ አለበት ወይስ የለበትም? ከወደ እንግሊዝና ህንድ አካባቢ ለዚህ ጥያቄ የሚሰጡት መልሶች በየራሳቸው ጠንካራ እና ሚዛን የሚደፉ ናቸው፡፡ የኩላሊት ሽያጭን የሚደግፉ ወገኖች ድርጊቱ የሁለትዮሽ ጠቀሜታ እንዳለው ይገልፃሉ፡፡ ‹‹በአንድ በኩል በኩላሊት እጦት ሊሞት የነበረው ግለሰብ ከሞት ይተርፋል፡፡ በሌላ በኩል በከፋ ድህነት ውስጥ ሲማቅቅ የነበረው ግለሰብ ጤናው ሳይቃወስ አንደኛው ኩላሊቱን በመሸጥ ከድህነት ቀንበር በቀላሉ ይቀቃል›› ይህን ይመስላል የሚያቀርቡት ሃሳብ፡፡ ከዚህ ሃሳባቸው ተነስተው የሚደርሱበት ድምዳሜም ድርጊቱ ሥነ-ምግባርን የማይፃረር እግዜርም የሚወደው ስራ እንደሆነ ነው፡፡ የአንድ ኩላሊት የገበያ ዋጋ እስከ እስከ አምስት ሺ ዶላርና ከዛም በላይ የሚደርስ ሲሆን በእርግጥም ይህ ገንዘብ የደሃን ህይወት በከፊል ሊቀይር ይችላል፡፡

ከዚህ ሃሳብ በተቃራኒ የተሰለፉት ወገኖች ከሰው ልጅ ሰብዓዊ ክብር አንፃር ለገንዘብ ብሎ የተከበረውን የሰው ልጅ የሰውነት አካል መሸጥ አስነዋሪነቱን በማስረገጥ ድርጊቱን አምርረው ይቃወማሉ፡፡ ደጋፊዎች ባይጠፉም በርካታ ሐኪሞችም ድርጊቱ በህክምና ሥነ-ምግባር ተቀባይነት እንደሌለው በመግለጽ ተቃውሞአቸውን አሰምተዋል፡፡ ከተቃዋሚዎች ጎራ ክፉኛ ነቀፌታ የገጠመው ኩላሊት በገንዘብ ይሸጥ መባሉ ብቻ ነው፡፡ እስከ አሁን ድረስ በፈቃደኝነት የተመሰረተ ነፃ የኩላሊት ልገሳ ወይም ስጦታ ውግዘት አልገጠመውም፡፡ ሽያጩን ግን ‹‹የሰው ልጅን ክብር የሚያቆሽሽ›› በሚል ነው የሚገልጹት፡፡ የአገራችን ህግም ቢሆን የሰው ህይወትን ለማዳን ኩላሊትን ሆነ ሌላ የሰውነት አካልን በነጻ መስጠት ወይም መለገስ በወንጀልነት አይፈርጀውም፡፡

ሌላው ተደጋግሞ የሚሰማው ስሞታ ከኩላሊት ሽያጭ የሚገኘው ገንዘብ በአግባቡ ለባለኩላሊቶች አለመድረሱና ህይወታቸውንም አለመለወጡ ነው፡፡ የኩላሊት ሽያጭ ከተፈቀደ ‹‹የኩላሊት ዘረፋ ወንጀል›› በእጅጉ እንደሚባባስ ስጋታቸውን የገለፁም አልጠፉም፡፡ ይሁን እንጂ አፈፃፀሙና አተገባበሩ በመንግስት ቁጥጥር ስር በሚሆን የገበያ ስርዓት ህጋዊ መንገድ መዘርጋት ሊፈጠር ለሚችለው ስጋትና ችግር ፍቱን መፍትሄ እንደሆነ በመግለጽ የኩላሊት ሽያጭ ደጋፊዎች ችግሩን ያጣጥሉታል፡፡ ወንጀሉ በዚሁ መልኩ የሚወገድ አለመሆኑን በመጥቀስም ህጋዊነት ብቸኛው መፍትሄ እንደሆነ ለማሳመን ይጥራሉ፡፡ የኩላሊት ሽያጭ ደጋፊዎች በሽያጩ ሂደት ከባለኩላሊቱ ይልቅ በመሃል የሚንሳፈፉ ሶስተኛ ወገን ደላሎች ይበልጥ ተጠቃሚዎች እንዳይሆኑ የሚቀርበውን ስጋት በተመሳሳይ መልኩ ህጋዊ የመቆጣጠሪያ ስልት በመቀየስና አፈፃፀሙን በበላይነት የሚመሩ ድርጅቶችን በማቋቋም ግንኙነቱ በሻጭና በገዢ መካከል ብቻ እንዲሆን በማድረግ ውጤታማ በሆነ መንገድ ሊካሄድ እንደሚችል ለማሳመን ይጥራሉ፡፡

ሌላው በተጠቃሚዎች የሚሰነዘረው ሂስ ሽያጩ የኩላሊት ልገሳ ወይም ነፃና ሰብዓዊ እርዳታን መሰረት ያደረገ የኩላሊት ስጦታን ያዳክማል የሚል ሲሆን ለዚህም ቢሆን ምላሽ ተሰጥቶበታል፡፡ ክርክራቸውን በምሳሌ ሲያስረዱም ለደም ፈላጊዎች በነፃ የሚሰጠው ደም በገንዘብ የሚሸጥ ቢሆን ኖሮ የደም ለጋሾች ቁጥር የመመንመኑ ሁኔታ እውነትነት የለውም ይላሉ፡፡ ግን ልብ በሉ! ደም ሲለገስ በ48 ሰዓታት ውስጥ የሰውነታችን የደም መጠን ቀድሞ ወደነበረበት ሁኔታ ይመለሳል፡፡ ኩላሊት ግን አንድ ጊዜ ሄደ ማለት እስከ መጨረሻው ሄደ ማለት ነው፡፡ ከሚከፈለው መስዋእትነት አንፃር የኩላሊት ልገሳ አብዛኛውን ጊዜ የሚካሄደው በቂ ገንዘብ ኖሯቸው ለሰብዓዊ እርዳታ ብቻ ለመለገስ በሚወስኑ ግለሰቦች እንዲሁም በአንዳንድ ዘመዳሞችና ፍቅረኞች መካከል በመሆኑ እነዚህ ወገኖች ኩላሊት በገንዘብ የመሸጡ ነገር ሃሳባቸው ላያስቀይራቸው ይችላል፡፡ በተግባር እየታየ ካለው እውነታ አንፃር ሲታይ ይህ ምላሽ በፊት ለቀረበው ተቃውሞ በቂ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል፡፡

ይሁንና ክርክሩ መቋጫ አልተገኘለትም፡፡ ዋናውና መሰረታዊ ተደርጎ የተወሰደው የመከራከሪያ ነጥብ አስታራቂ ሃሳብ አልተገኘለትም፡፡ ጭብጡን በጥያቄ መልክ እንዲህ ላስቀምጠው ‹‹አንድ ሰው በራሱ ሰውነት ላይ ፍፁም ስልጣን አለው? ወይም ሊኖረው ይገባል?›› ለአንዳንዶች መልሱ በጣም ቀላል ነው፡፡ ‹አዎና!› ይላሉ ባለማመንታት ‹ከፈለግኩኝ እግሬን እቆርጠዋለሁ ቢያሻኝ አይኔን አውጥቼ እጥለዋለሁ፡፡ ማን ሊያገባው ይችላል?›

ሲያዩት ቀላል የሚመስለው ጥያቄ አከራካሪነቱ ገሃድ ወጥቶ የሚታየው ከፍትሐብሔር ህግጋት በተለይ ከውል ህግ መርሆዎች አንፃር ሲታይ ነው፡፡ የቅድሙ ጥያቄም መልኩን ቀይሮ ‹‹የተዋዋዩ ወገኖች ነፃት እስከ ምን ድረስ መሄድ አለበት? ወይም ኩላሊት ለመሸጥ የተደረገው ውል በፍርድ ቤት ተቀባይነት አግኝቶ መተግበር አለበት ወይ?›› የሚል አዲስ ገጽታ ያላብሳል፡፡ የተዋዋይ ወገኖች ነፃት ገደብ ምክንያቱ ግን ዞሮ ዞሮ አነስተኛ የመደራደር አቅም ያላቸውን ወገኖች ጥቅም ለማስጠበቅና ከለላ ለማድረግ እንዲሁም በዋነኛነት የህብረተሰቡን መልካም እሴትና ሥነ-ምግባ ሳይበረዝና ሳይበላሽ እንዲጠበቅ ሲባል ነው፡፡ ይህም ነጥብ በራሱ ወደ መጀመሪያ ላይ ወደ ነካካነውና ኩላሊትን መሸጥ ከሥነ-ምግባር አንጻር ተቀባይነት አለው ወይስ የለውም? ወደሚለው ሰፊ ክርክር መልሶ ይወስደናል፡፡ ከዚህም በተጨማሪ የንብረት ህግ ጽንሰ-ሓሳብ በራስ አካል ላይ ሰለሚኖር የባለቤትነት መብት (self-ownership) ላይ ተፈጻሚነት ይኖረዋልን? የሚል ጥያቄ እንድናነሳ ያስገድደናል፡፡ እኔም እስቲ እዚሁ ላይ ትቻችሁ ልሂድ፡፡ ለመሆኑ ኩላሊት ቢሸጥ አስነዋሪነቱ ምንድነው? የኩላሊት ሽያጭ በስፋት እየተከሰተ ያለው የሚበሉትና የሚጠጡት በሌላቸውና ድህነት የተስፋፋባቸው አካባቢዎች ከመሆኑ አንፃር ወደኛው ዘንድም የመምጣቱ አጋጣሚ ሰፊ ነውና ለጥያቄው ያላችሁን ወርውሩበት፡፡

ሰራተኛው በአሰሪው ንብረት ላይ ጉዳት በማድረሱ ምክንያት ስለሚሰናበትበት ሁኔታ፡ የሰበር ችሎት ውሳኔዎች ዳሰሳ

መግቢያ

የንብረት ትርጉም

የአሰሪው ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት

ጉዳት ማድረስ እና ጉዳት መድረስ

ከባድ ቸልተኝነት

መግቢያ

በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ አንቀጽ 27(1) አነጋገር ሰራተኛው ከስራ የሚሰናበተው ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ጉዳት ሲያደርስና ጉዳቱም የደረሰው በአሰሪው ንብረት ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ባለው ማናቸውም ንብረት ላይ መሆኑ ሲረጋገጥ ነው፡፡ ከዚህ አንጻር አራት የጥፋቱ ማቋቋሚያዎች አንድ ላይ ተሟልተው መገኘት እንዳለባቸው እንረዳለን፡፡ ይኸውም፤

• አንደኛ ጉዳት ደረሰበት የተባለው ነገር “ንብረት” መሆን አለበት፡፡ በሌላ አነጋገር ህጉ ለንብረት የሰጠውን ፍቺ ማሟላት ይኖርበታል፡፡
• ሁለተኛ ንብረቱ የአሰሪው ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት ሊሆን ይገባል፡፡
• ሶስተኛ አሰሪው በንብረቱ ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት ላይ የደረሰ ጉዳት ስለመኖሩ ብሎም በጉዳቱና ጉዳት አደረሰ በተባለው ሠራተኛ መካከል የምክንያትና ውጤት ግንኙነት ስለመኖሩ ማስረዳት ይኖርበታል፡፡ የምክንያትና ውጤት ግንኙነት ሲባል ሠራተኛው ማድረግ የሌለበትን በማድረጉ ወይም ማድረግ ያለበትን ባለማድረጉ ምክንያት ጉዳት መከሰቱን ለማመልከት ነው፡፡
• አራተኛ ሠራተኛው ጉዳቱን ያደረሰው ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ስለመሆኑ መረጋገጥ ይኖርበታል፡፡

እነዚህን አራት ነጥቦች የሰበር ችሎት ለድንጋጌው ከሰጠው ትርጉምና ተፈጻሚ ካደረገበት መንገድ አንጻር እንደሚከተለው እናያለን፡፡

የንብረት ትርጉም

በአንቀጽ 27(1) ሸ አነጋገር ንብረት ለሚለው ቃል ፍቺ ለመስጠት የሰበር ችሎት በአንዳንድ ውሳኔዎች ላይ በፍትሐ ብሔር ህጉ ላይ የተቀመጠውን የንብረት ትርጓሜ በማጣቀስ እልባት የሰጠ ቢሆንም በሌሎች ውሳኔዎች ግን ለቃሉ ሰፊ ትርጉም በመስጠት የ27(1) ሸ ተፈጻሚነት የተለጠጠ እንዲሆን አድርጎታል፡፡

በሰ/መ/ቁ 17189 (አመልካች የሸቀጦች ጅምላ ንግድና አስመጪ ድርጅት እና ተጠሪ አቶ ንጉሴ ዘለቀ ጥቅምት 17 ቀን 1998 ዓ.ም. ቅጽ 2)[1] በነበረው ክርክር ተጠሪ ከስራ የተሰናበተው በቅርንጫፍ ስራ አስሊያጅነቱ የየዕለቱ ገቢ ተሰብስቦ ባንክ መግባቱ ማረጋገጥ ሲገባው በጊዜው ገንዘብ ያዥ የነበረው ሰራተኛ ባዘጋጀው የገንዘብና የባንክ መዝገብ ላይ በመፈረም ወይም ሳይፈርም በመተው ጉድለት እንዲፈጽም ረድቶታል በሚል ሲሆን ስንብቱን በመቃወም ያቀረበው ክስ ውድቅ ተደርጎበታል፡፡ ይግባኝ የቀረበለት ፍርድ ቤት ጉድለቱ ሲደርስ ተጠሪ ስራ ላይ አልነበረም በሚል የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ ውጪ ስለሆነ ተጠሪ ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሎት ወደ ስራ እንዲመለስ ውሳኔ የሰጠ ሲሆን የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የሰበር ችሎትም “ጉድለቱ ሲደርስ ተጠሪ ስራ ላይ የነበረ መሆኑ አላከራከረም” በማለት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሽሮታል፡፡

ችሎቱ ማስረጃን መሰረት አድርጎ ከደረሰበት ድምዳሜ በተጨማሪ የሥራ ውሉ የተቋረጠበትን ድንጋጌ [አዋጅ ቁጥር 42/85 አንቀጽ 27(1) በ] ይዘት በስፋት መርምሯል፡፡

ችሎቱ ከመረመራቸው ነጥቦች አንዱ “ገንዘብ” የንብረትን ትርጉም ማሟላት ስለመቻሉ ጉዳይ ነው፡፡ በአሰሪው ላይ ደረሰ የተባለው ጉድለት የገንዘብ ጉድለት ነው፡፡ ስለሆነም በ27(1) በ መሰረት የተደረገን የስራ ውል ማቋረጥ ህጋዊነት ለመወሰን ገንዘብ የሚለው ቃል በንብረት ትርጉም ውስጥ መጠቃለል ይኖርበታል፡፡ ይህን አስመልክቶ ችሎቱ ጉዳዩን ከፍትሐ ብሔር ህግ አንቀጽ 1126 እና 1127 ጋር አገናዝቦ በማየት ገንዘብ አንዱ ግዙፍነት ያለው ተንቀሳቃሽ ንብረት እንደሆነ ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፡

በተመሳሳይ መልኩ የተማሪዎችን ውጤት በወቅቱ አለማስገባትና በዚህ የተነሳ አሰሪውን ድርጅት በድጋሚ ፈተና ምክንያት ለተጨማሪ ወጪ መዳረግ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁ 377/96 አንቀጽ 27(1) ሸ አነጋገር በአሰሪ ንብረት ላይ ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ጉዳት ማድረስ በመሆኑ ያለማስጠንቀቂያ ከስራ የሚያሰናብት ጥፋት ነው፡፡ (አመልካች አድማስ ኮሌጅ እና ተጠሪ ሰለሞን ሙሉዓለም ሰ/መ/ቁ 34669 ታህሳስ 2 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 8) የስር ፍርድ ቤቶች የተጠሪ ድርጊት በአዋጅ ቁ. 377/96 አንቀጽ 27 ስር የሚወድቅ አይደለም በማለት የስራ ውሉ መቋረጥ ህገ-ወጥ ነው በማለት ውሳኔ ቢሰጡም የሰበር ችሎት ድርጊቱ በአንቀጽ 27(1) ስር እንደሚሸፈን በማተት ሽሯቸዋል፡፡

ችሎቱ ውሳኔ ላይ ለመድረስ በቀዳሚነት በአንቀጽ 27(1) ሸ አነጋገር ንብረት ለሚለው ቃል ፍቺ ሰጥቷል፡፡ ይሁን እንጂ በሰ/መ/ቁ. 17189 እንዳደረገው በፍትሐ ብሔር ህጉ በንብረት ህግ ላይ የሚገኙትን ድንጋጌዎች ከማጣቀስ ይልቅ የራሱን ፍቺ መስጠትን መርጧል፡፡ ለቃሉ ፍቺውን ከማስቀመጡ በፊትም “ንብረት” ለሚለው ቃል ሁሉንም የሚያስማማ ወጥ ትርጉም ለመስጠት ያለውን ችግር በእንዲህ መልኩ ገልጾታል፡፡

“ንብረት ለሚለው ቃል በአዋጁ ስር የተመለከተ ትርጓሜ የለም፡፡ ይሁን እንጂ ከአዋጁ አላማና ከአሰሪው ድርጅት ባህርይ እንዲሁም ከንብረት ህግ ጽንሰ ሀሳቦች ጋር በማዛመድ ለቃሉ ትርጉም መስጠት ፍትሐዊነት ይኖረዋል ምክንያቱም ንብረት ለሚለው ጽንሰ ሀሳብ ሁሉንም የሚያስማማ ትርጉም ለመስጠት የሚቻል አይደለምና፡፡”

በመቀጠልም ንብረት ለሚለው ቃል የሚከተለውን ፍቺ ሰጥቷል፡፡

“የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅን አጠቃላይ አላማም ሆነ የንብረት ህግ ጽንሰ ሀሳቦች ባህርያት ግንዛቤ ውስጥ ስናስገባ ንብረት ማለት ዋጋና ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታ ያለው እንዲሁም በአብዛኛው ሀብትነት ሊያዝ የሚችል ነገር መሆኑን ለመገንዘብ አስቸጋሪ አይሆንም፡፡”

ችሎቱ ይህንን ትርጉም ከጉዳዩ ጋር በማዛመድ እንዳለው፤

“ዋጋና ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታ ያለው ሆኖ በባለሀብትነት ሊያዝ የሚችል ነገር ላይ ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ጉዳት ያደረሰ ሰራተኛ ከሆነ በአሰሪው ንብረት ላይ በህጉ አነጋገር ጉዳት አድርሷል ለማለት የማይቻልበት ምክንያት የለም፡፡”

ችሎቱ ትርጉም ለመስጠት የተጠቀመበት ለአሰሪው “ዋጋና ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታ ያለው ነገር” የሚለው አገላለጽ በይዘቱ ሰፊ መሆኑን መረዳት አይከብድም፡፡ በዚህ ትርጓሜ መሰረት ማናቸውም የአሰሪውን ጥቅም የሚመለከት ነገር ሁሉ እንደ አሰሪ ንብረት መቆጠሩ አይቀርለትም፡፡ ለምሳሌ በሰ/መ/ቁ 64988 (አመልካች ዳሽን ባንክ አክስዮን ማህበር እና ተጠሪ አቶ ሀይሉ ሽመልስ ግንቦት 30 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 11) በጋዜጣ ሀሰተኛ መግለጫ መስጠት በአንቀጽ 27(1) ሸ አነጋገር በአሰሪ ንብረት ላይ ጉዳት ማድረስ ስለመሆኑ በሰበር ችሎት አቋም ተወስዶበታል፡፡ በዚህ መዝገብ ላይ ተጠሪ በአመልካች የስራ ውላቸው መቋረጡን በመግለጽ ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሏቸው ወደ ስራ እንዲመለሱ ውሳኔ ይሰጣቸው ዘንድ ክስ ያቀረቡ ሲሆን አመልካችም በመልሱ ላይ ተጠሪ መግለጫ የመስጠት ስልጣን ሳይኖራቸው በጋዜጣ አሉታዊ የሆነ መግለጫ በመስጠት በባንኩና በሰራተኞች ላይ መረበሽን፤ በደንበኞች ላይ ደግሞ መደናገጥን ለወደፊቱ የባንኩ ደንበኞች ሊሆኑ በሚችሉት ላይም ጥርጣሬና አመኔታ የሚያሳጣ ተግባር የፈጸሙ በመሆኑ በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት ስንብቱ በአግባቡ ነው በማለት ተከራክሯል፡፡

ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤትም አመልካች ስለጉዳዩ ማስረጃ አለማቅረቡንና በስንብት ደብዳቤው ላይ የተገለጹት ድርጊቶችም በአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27 ስር እንደማይወደቁ በማተት የተጠሪ የስራ ውል መቋረጥ ከህግ ውጭ ነው በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ በውሳኔው ቅር በመሰኘት አመልካች የይግባኝ አቤቱታ ቢያቀርብም ይግባኙ በፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 337 መሰረት ተሰርዟል፡፡

አመልካች በስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ባለመስማማት የሰበር አቤቱታ ያቀረበ ሲሆን በአቤቱታውም ላይ የተጠሪ ድርጊት በአመልካች ባንክ ስምና ክብር ላይ አሉታዊ ተጽዕኖ ያለው በመሆኑ በባንኩ ንብረት ላይ ጉዳት እንደደረሰ ሊቆጠር ይገባዋል በማለት ተከራክሯል፡፡ ክርክሩም በችሎቱ ተቀባይነት አግኝቷል፡፡ ችሎቱ ውሳኔ ሲሰጥ በሰ/መ/ቁ. 34669 “ንብረት” ለሚለው ቃል የሰጠውን ፍቺ ከሞላ ጎደል በመድገም የአሰሪው መልካም ስምna ዝና እንደ አሰሪ ንብረት እንደሚቆጠር ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፡ በዚሁ መሰረት “ንብረት” ለሚለው ቃል የሚከተለው ፍቺ ተሰጥቷል፡፡

“የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅን አጠቃላይ አላማም ሆነ የንብረት ህግ ጽንሰ ሀሳቦች ባህርያት እንዲሁም የንግድ ህጉ ስለመልካም ስም (Good will) የተመለከቱትን ድንጋጌዎች ግንዛቤ ውስጥ ስናስገባ ንብረት ማለት ዋጋና ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታ ያለው እንዲሁም በአብዛኛው ሀብትነት ሊያዝ የሚችል ነገር መሆኑን ለመገንዘብ አስቸጋሪ አይሆንም፡፡”

ችሎቱ የሰጠው ፍቺ ይዘት ሲታይ ትርጉም በመስጠት ረገድ በንግድ ህጉ ስለመልካም ስም (Good will) የተመለከቱት ድንጋጌዎች ግምት ውስት መግባት እንዳለባቸው ከማሳሰብ ባለፈ በተለየ መልኩ በችሎቱ የተሰጠ ትርጓሜ የለም፡፡

የአሰሪው መልካም ስምና ዝና እንደ ንብረት የሚታይ በመሆኑ የሰራተኛው ድርጊት በአሰሪው መልካም ስምና ዝና ላይ ጉዳት አድርሷል ወይም ለአደጋ አጋልጧል የሚል ድምዳሜ ላይ ለመድረስ አሰሪው ድርጅት በተሰማራበት የንግድ ዘርፍ የሚያከናውናቸውን ተግባራት ከግምት ውስጥ ማስገባት ያስፈልጋል፡፡ (አመልካች ወሰኔ የህክምና አገልግሎት ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር እና ተጠሪ ዶ/ር ክብረወሰን አለማየሁ ሰ/መ/ቁ. 77134 ጥቅምት 8 ቀን 2005 ዓ.ም. ቅጽ 14) በዚህ ጉዳይ ተጠሪ በተደጋጋሚ የስራ ሰዓት አያከብርም፤ በሚያክማቸው ህሙማን ላይ የመሳደብና የጠብ ጫሪነት ተግባር ፈጽሟል እንዲሁም የህክምና ስነ-ምግባር ደንብን በመተላለፍ የታካሚዎችን የግል ሚስጥር ለሶስተኛ ወገኖች አሳልፎ ሰጥቷል በሚል የስራ ውሉ በአመልካች በመቋረጡ ስንብቱ ህገ-ወጥ እንደሆነ በመግለጽ ክስ አቅርቦ ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤትም የተጠሪ ጥፋት በማስረጃ መረጋገጡን በማመለከት ስንብቱ ህጋዊ ነው ሲል ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

በውሳኔው ቅር በመሰኘት ይግባኝ የቀረበለት የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት ተጠሪ በተደጋጋሚ የስራ ሰዓት ባለማክበሩ በስራው ጥቅም ላይ ጉዳት አድርሷል የሚለው አተረጓጎም የአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27(1) ሀ እና ለ አቀራረጽ የተከተለ አይደለም እንዲሁም የህክምና ዲሲፕሊን አለማክበር በተጠሪ የስራ ውል በግልጽ ካልተመለከተ በስተቀር የስራ ውል ለማቋረጥ የሚያስችል ምክንያት አይደለም የሚሉ ምክንያቶችን በመስጠት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሽሮታል፡፡ የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የሰበር ችሎት የይግባኝ ሰሚውን ውሳኔ በመሻር የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት የሰጠውን ውሳኔ አጽንቶታል፡፡

ችሎቱ ተጠሪ የፈጸማቸው ድርጊቶች ክሱን በሰማው ፍርድ ቤት በማስረጃ መረጋገጣቸውንና ይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤትም በማስረጃ ምዘና ውድቅ እንዳላደረጋቸው በመግለጽ እነዚህ ድርጊቶች የስራ ውልን ለማቋረጥ በቂ ምክንያት መሆን አለመሆናቸውን ጭብጥ ይዞ መርምሯል፡፡ ለተያዘው ጭብጥ እልባት ለመስጠት አመልካች ከሚሰጠው የህክምና አገልግሎት ባህርይና ካለበት ሀላፊነት፤ ተጠሪ በአሰሪና ሰራተኛ ህግና በሙያ ስነ-ምግባር ደንቡ ከተጣለበት ግዴታና ኃላፊነት እንዲሁም የተጠሪ አድራጎት በአመልካች ላይ ከሚያስከትለው ጉዳት አንጻር መመዘን እንዳለበት ችሎቱ በውሳኔው ላይ ካመለከተ በኋላ እነዚህን ነጥቦች ከተጠሪ ድርጊት አንጻር በዝርዝር መርምሯል፡፡

በዚሁ መሰረት ተጠሪ በአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 13 ንዑስ አንቀጽ 1 እና 2 የተጣለበት ግዴታ የሙያውን ስነ-ምግባር አክብሮ ህሙማንን በአክብሮት የማነጋገርና የግል ሚስጥራቸውን የመጠበቅ ግዴታን እንደሚያካትት በመግለጽ የተጠሪ ድርጊት በሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁጥር 174/1986 አንቀጽ 11 ንዑስ አንቀጽ 1 መሰረት አመልካች የጤና አገልግሎት እንዲሰጥ የተሰጠውን ፍቃድ ለማሳገድ ወይም ለማሰረዝ የሚችል ምክንያትና በወንጀል ህግ አንቀጽ 399 እና 400 መሰረትም የወንጀል ተጠያቂነትን የሚያስከትል መሆኑ በችሎቱ ውሳኔ ላይ ተመልክቷል፡፡ በተጨማሪም የተጠሪ ድርጊት የአመልካችን መልካም ስምና ዝና በማጉደል ፈቃድ ባገኘበት የህክምና አገልግሎት የመስጠት የኢንቨስትመንትና የንግድ ዘርፍ ተወዳዳሪ እንዳይሆን የማድረግ ውጤት እንዳለው ችሎቱ አስምሮበታል፡፡

የተጠሪ ድርጊት በየትኛው ጥፋት ስር ይወድቃል የሚለውን በተመለከተ የተጠሪ ጥፋቶች በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27(1) ረ እና ሸ ስር እንደሚወደቁ ድምዳሜ ላይ ተደርሷል፡፡ በተለይ የአንቀጽ 27(1) ሸ አፈጻጸምን በተመለከተ ድንጋጌው ከምን አንጻር መቃኘት እንዳለበት የተገለጸው በሚከተለው መልኩ ነበር፡፡

“የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27(1) ሸ ድንጋጌም አመልካች ከሚሰጠው የህክምና ግልጋሎት ልዩ ባህርይና ተጠሪ ከሚጠበቅበት ከፍተኛ የሆነ የስነ–ምግባር ብቃት አንጻር ባለማክበሩ፤ በአመልካች ላይ የደረሰውን ወይም ሊደርስ የሚችለውን ጉዳት በማያሻማ ሁኔታ መተርጎም ያለበት መሆኑን ከአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ አዋጅ አላማ ከድንጋጌው ይዘትና ስለህክምና ፈቃድ አሰጣጥ የወጡ የህግ ማዕቀፎችን ይዘት በመመርመር ለመገንዘብ ይቻላል፡፡”

ከመልካም ስምና ዝና በተጨማሪ የአሰሪው ጸጥታና ደህንነት እንደ ንብረት ተፈርጆ በሰበር ችሎት ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡ (አመልካች የኢትዮጵያ ኤርፖርቶች ድርጅት እና ተጠሪ አቶ በሪሁን በላይ ሰ/መ/ቁ 90389 ጥቅምት 16 ቀን 2006 ዓ.ም. ቅጽ 15) ተጠሪ በአመልካች ድርጅት ውስጥ በጥበቃ ሰራተኝነት ተቀጥረው ሲሰሩ የነበረ ሲሆን ተጠሪ ተረኛ በነበሩባቸው በተለያዩ ሁለት ቀናት የተለያዩ ማንነታቸው ያልታወቀ ሰዎች ወደ ድርጅቱ ቅጥር ግቢ ውስጥ ገብተው ተገኝተዋል፡፡ በተለይ በመጀመሪያው ቀን የገባው ግለሰብ አውሮፕላኖች በሚቆሙበት ቦታ ላይ በመገኘቱ በፖሊሶች ተይዟል፡፡ እነዚህ ፍሬ ነገሮች በማስረጃ ቢረጋገጡም ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤት በአመልካች ላይ የደረሰበት የጸጥታና ደህንነት ችግር የለም በማለት የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ ውጭ ነው የሚል ውሳኔ የሰጠ ሲሆን ይግባኝ የቀረበለት ፍርድ ቤትም የስራ ውል መቋረጥን በተመለከተ የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ አጽንቷል፡፡

የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የሰበር ችሎትም የተጠሪ ተግባር በአንቀጽ 27(1) ሸ ብሎም በአንቀጽ 27(1) ቀ እና 14(2) ሀ ስር እንደሚወድቅ በማተት የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ ሽሯል፡፡

የአሰሪው ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት

በአንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት የስራ ውልን በህጋዊ መንገድ ለማቋረጥ ጉዳት ደረሰበት የተባለው ነገር የንብረትን ትርጉም ማሟላቱ ብቻ ሳይሆን ንብረቱ የአሰሪው ወይም ከድርጅቱ ስራ ጋር ቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት ስለመሆኑ መረጋገጥ ይኖርበታል፡፡ ስለሆነም በእህት ድርጅት ንብረት ላይ በሰራተኛው የደረሰ ጉዳት በአሰሪ ንብረት ላይ የደረሰ ጉዳት አይደለም፡፡ ንብረቱ የአሰሪው ካልሆነ ከድርጅቱ ስራ በቀጥታ ግንነኙነት ያለው (ለምሳሌ አሰሪው ተከራይቶ ለስራ የሚጠቀምበት) ስለመሆኑ መረጋገጥ አለበት፡፡ (አመልካች ግዮን ኢንዱስትሪያልና ኮሜርሺያል ኃ/የተ/የግል/ማህበር እና ተጠሪ አቶ ኃይሉ ናርዬ ሰ/መ/ቁ. 7440 መጋቢት 24 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 13)

በሰ/መ/ቁ 74400 ተጠሪ ሲያሽከረክሩት በነበረው የአመልካች ድርጅት ንብረት ላይ በግጭት ጉዳት አድርሰዋል በሚል በአመልካች የተወሰደባቸውን የስንብት እርምጃ በመቃወም የተለያዩ ክፍያዎች እንዲከፈላቸው በመጠየቅ ክስ ያቀረቡ ሲሆን አመልካችም ስንብቱ በአንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት ህጋዊ ነው በማለት ተከራክሯል፡፡ ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤትም የግራ ቀኙን ማስረጃ ሲመረምር ጉዳት ደረሰበት የተባለው ተሸከርካሪ ባለቤትነቱ የአመልካች እህት ኩባንያ የሆነው የግዮን ጋዝ ኃ/የተ/የግል/ማህበር እንደሆነ በማረጋገጡ የስራ ውሉ መቋረጥ ከህግ ውጭ ነው በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ በፍርድ ቤቱ ውሳኔ ላይ እንደተመለከተው የአመልካችና የግዮን ጋዝ ኃ/የተ/የግል/ማህበር ባለቤት አንድ ቢሆኑም ድርጅቶቹ የራሳቸው የተለያየ የህግ ሰውነት ያላቸው በመሆኑ ተጠሪ በአመልካች ንብረት ላይ ጉዳት አድርሳል ለማለት አልተቻለም፡፡ አመልካች በውሳኔው ቅር በመሰኘት ለከፍተኛ ፍርድ ቤት የይግባኝ አቤቱታ ብሎም ለሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ ቢያቀርብም ሁለቱም የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ አጽንተውታል፡፡ የሰበር ችሎት ከስር ፍርድ ቤት ጋር ተመሳሳይ በሆነ መልኩ በውሳኔው ላይ የሚከተለውን ሐተታ አስፍሯል፡፡

“አንድ የተፈጥሮ ሰው ከአንድ በላይ ኃ/የተወሰነ የግል ማህበሮች ባለቤት ሁኖ መገኘት በአንዱ ድርጅት ውስጥ ያለ ሰራተኛ በሌላኛው እህት ድርጅቱ ንብረት ላይ ለሚያደርሰው ጉዳት በሌላኛው ድርጅት በህጉ አግባብ የተቀጠረውን በድርጅቱ ንብረት ላይ ጉዳት አደርሰሃል በማለት የስራ ውሉን በአዋጅ ቁጥር 377/1996 አንቀጽ 27/1/ሸ/ መሰረት ያለማስጠንቀቂያ የሚያስችለው ህጋዊ ምክንያት አይደለም፡፡”

ምንም እንኳን ችሎቱ በውሳኔው ላይ በቀጥታ ትርጉም የሰጠው ለ”አሰሪ ንብረት” ቢሆንም እግረመንገዱን “ከድርጅቱ ስራ ጋር ቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት” የሚለው አገላለጽ በምን መልኩ መተርጎም እንዳለበት ፍንጭ ሰጥቷል፡፡ ችሎቱ ተጠሪ የስራ ውል ያደረጉት ከአመልካች ጋር መሆኑን ከገለጸ በኋላ አመልካች ተሽከርካሪውን ለስራ ምክንያት ተኮናትሮ ሲጠቀምበት የነበረ ስለመሆኑ በፍሬ ነገር ደረጃ አለመረጋገጡን በውሳኔው ላይ ጠቅሶታል፡፡ ያ ማለት ፍሬ ነገሩ ቢረጋገጥ ኖሮ አሰሪው ለስራ ጉዳይ በኪራይ የሚጠቀምበት ንብረት ከድርጅቱ ስራ ጋር በቀጥታ ግንኙነት ያለው ንብረት በመሆኑ የስራ ውሉ መቋረጥ ህጋዊ ይሆን ነበር፡፡

ጉዳት ማድረስ እና ጉዳት መድረስ

የአንቀጽ 27(1) ሸ ድንጋጌ የሰራተኛውን የሀሳብ ክፍል ብቻ ሳይሆን የድርጊት ክፍሉንም ከነውጤቱ ጠቅልሎ ይዟል፡፡ ስለሆነም ለድንጋጌው አፈፃፀም የሰራተኛው ድርጊት (commission) ወይም አልድርጊት (omissim) መኖሩ ብቻ ሳይሆን ጉዳቱ በዚህ የተነሳ ስለመከሰቱ ሊረጋገጥ ይገባል፡፡ በጉዳት አድራሹና በደረሰው ጉዳት መካከል የምክንያትና ውጤት ግንኙነት በሌለበት በድንጋጌው የተገለፀው ጥፋት ተፈፅሟል ለማለት አይቻልም፡፡

ሰራተኛው ማድረግ የሌለበትን ድርጊት በመፈፀሙ በአሰሪው ንብረት ላይ ተጨባጫነት ያለው ቀጥተኛ ጉዳት ካደረሰ የምክንያትና ውጤት ግንኙነቱን ሆነ የሀሳብ ክፍሉን ለመወሰን አይከብድም፡፡ በሰ/መ/ቁ 42873 (አመልካች የባህል ማዕከል እና የስዕል ጋለሪ ኃ.የተ.የግል ማህበር እና ተጠሪ ቢንያም ክፍሌ ሰኔ 17 ቀን 2001 ዓ.ም ያልታተመ) ተጠሪ የሚያሽከረክረውን የአመልካች አውቶቡስ በመኪኖች መውጪያ በር በኩል ማውጣት ሲገባው በመኪኖች መግቢያ በር መኩል በማውጣቱ በአውቶቡሱ ላይ ጉዳት ደርሷል፡፡ በዚህ መልኩ በአሰሪው ንብረት ላይ የደረሰውን ጉዳት እና የጉዳት አድራሹ ድርጊት በማስረጃ የተረጋገጠ ቢሆንም የስር ፍ/ቤቶች ተጠሪ ጉዳቱን ያደረሰውን ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ስለመሆኑ አመልካች አላስረዳም በማለት የስራ ውሉን መቋረጥ ከህግ ውጭ አድርገውታል፡፡ የሰበር ችሎት የስር ፍ/ቤቶችን ውሳኔ ሲሽር በውሳኔው እንዳመለከተው ተጠሪ የፈፀመው ድርጊት እና በአሰሪው ንብረት ላይ የደረሰው ጉዳት በማስረጃ ከተረጋገጠ ተጠሪ ቸልተኛ መሆኑ የሚያሳየው ድርጊቱ ራሱ እንጂ በምስክር በሚነገር ቸልተኛ ነው በሚል ቃል ወይም አገላለጽ አይደለም፡፡

ሰራተኛው አንድን ድርጊት በቀጥታ በመፈጸሙ ብቻ ሳይሆን ባለማድረጉም በአሰሪው ንብረት ላይ ጉዳት ሊያደርስ ይችላል፡፡ ሆኖም ቢዚህ መልኩ የሚደርስ ጉዳት የአልድርጊት (omissim) ውጤት መሆኑ በማያሻማ መልኩ ካልተረጋገጠ በቀር የሰራተኛውን የተጠያቂነት አድማስ አለአግባብ ያሰፋዋል፡፡ ስለሆነም ሰራተኛው ጥፋተኛ ተብሎ የስራ ውሉ በህጋዊ መንገድ ሊቋረጥ የሚገባው በስራ ውል፣ በህብረት ስምምነት፣ በስራ ደንብ ወይም በአዋጁ መሰረት ማድረግ ሲኖርበት ባለማድረጉ የተነሳ ጉዳት ሲደርስ እንጂ ከስራ ግዴታው በመነጨ ስራውን በትጋት ባለመፈጸሙ ወይም ጉዳቱ እንዳይደርስ ባለማድረጉ ሊሆን አይገባም፡፡ በሌላ አነጋገር ግልጽ የሆነ የስራ ግድፈት ከስራ ግዴታ አለመወጣት መለየት ይኖርበታል፡፡ በሰበር ችሎት በተሰጡት ውሳኔዎች ሁለቱ ሳይለዩ አንድ ላይ ተጨፍልቀዋል፡፡

በሰበር ችሎት በተሰጡ ውሳኔዎች አልድርጊት በአዋጁ አንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት ለስራ ውል መቋረጥ ህጋዊ ምክንያት ከተደረገባቸው ሁኔታዎች መካከል የሚከተሉት ይገኙበታል፡፡

• በሰ/መ/ቁ 34669 (ቅጽ 8) ሰራተኛው የሚያስተምራቸውን ተማሪዎች የፈተና ወረቀት በጊዜ አርሞ ባለመመለሱ አሰሪውን በድጋሚ ፈተና ምክንያት ለተጨማሪ ወጪ ዳርጐታል፡፡
• በሰ/መ/ቁ 37615 (አመልካቸ ጊጋ ኮንስትራክሽን ኃ.የተ.የግል ማህበር እና ተጠሪ ከበደ ዓለሙ ጥቅምት 25 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ) ሰራተኛው ይሰራበት የነበረውን ማሽን ቁልፍ ማስረከብ ሲገባው ሳያስረክብ እረፍት ስለወጣ አሰሪው መጠነኛ የገንዘብ ወጪ እንዲያወጣ አድርጐታል፡፡
• በሰ/መ/ቁ 86284 (አመልካች ሆራይዘን አዲስ ጐማ (አ.ማ) እና ተጠሪ አቶ መኮንን አለሙ መጋቢት 13 ቀን 2005 ዓ.ም ቅጽ 15) ተጠሪ የድርጅቱን ጆንያ ተቆጣጥሮና ተከታትሎ እንዲያስረክብ ትዕዛዝ ተሰጥቶት ለሌሎች የቀን ሰራተኞች ኃላፊነቱን በመተዉ ምክንያት 390 (ሶስት መቶ ዘጠና) ጆንያ ነው ተብሎ የተጫነው በመውጫ በር ላይ ሲቆጠር 580 (አምስት መቶ ሰማንያ) ሆኖ ተገኝቷል፡፡
• በሰ/መ/ቁ 90389 (ቅጽ 15) ሰራተኛው በጥበቃ ስራ ላይ እያለ ማንነታቸው የማይታወቅና ያልተፈቀደላቸው ሰዎች ወደ አሰሪው ድርጅት ግቢ (የአውሮፕላን ማረፊያ) ገብተዋል፡፡
• በሰ/መ/ቁ 39650 (አመልካች የየረር በር ምሰራቅ ፀሐይ ቅዱስ ዑራኤል ቤተክርስቲያን እና ተጠሪዎች እነ ቄስ ሰፊነው ደሳለኝ ግንቦት 27 ቀን 2001 ዓ.ም ቅጽ 8) ተጠሪዎች በጥበቃ ስራ ተረኛ በነበሩበት ጊዜ ብር 15,000 (አስራ አምስት ሺ ብር) የያዘ ሙዳየ ምጽዋት ተሰርቋል፡፡
• በሰ/መ/ቁ 17189 (ቅጽ 2) ሰራተኛው የመቆጣጠር ግዴታውን አልተወጣም በሚል በአሰሪው ድርጅት ገንዘብ ያዥ ለደረሰ የገንዘብ ጉድለት ተጠያቂ ሆኖ የስራ ውሉ መቋረጥ ህጋዊ እንደሆነ በሰበር ችሎት ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡

በእነዚህ በተጠቀሱት መዝገቦች እያንዳንዱ ሰራተኛ በአንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት በአሰሪው ንብረት ላይ ጉዳት አድርሷል በሚል የስራ ውሉ መቋረጥ ህጋዊ አንደሆነ በሰበር ችሎት ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡ በሰ/መ/ቁ 17189 በህጉ አተረጓጐም ላይ በአንደኛው የችሎቱ ዳኛ የተለየ ሀሳብ የሰፈረ ቢሆንም በመደምደሚያ ሀሳቡ ላይ ልዩነት አልታየም፡፡ የተለየው ሀሳብ የስራ ተግባርን በመጣስ የሚፈጸሙ የገንዘብ ብክነቶች በአዋጁ አንቀጽ 27(1) ሸ ስር እንደማይሸፈኑ አቋም የተንጸባረቀበት ሲሆን ይኸው ልዩነት በመደምደሚያ ሀሳቡ ላይ ልዩነት አለማምጣቱ ያስገርማል፡፡ ከምክንያት እና ውጤት ግንኙነት አንፃር ብሎም ከአንቀጽ 27(1) ሸ ድንጋጌ ይዘት አንፃር በከፊል ጠለቅ ያለ ትንተና ቢታከልበት ኖሮ ልዩነቱ ከህግ አተረጓጐም ባለፈ ውጤቱንም ባካተተ ነበር፡፡

በሰ/መ/ቁ 17189 መልስ ሰጪ (ሰራተኛው) ጥፋተኛ የተደረገው ጥቅል በሆነ አነጋገር በስሩ ያለውን ገንዘብ ያዥ በተገቢው ሁኔታ አልተቆጣጠረም በሚል እንጂ ተለይቶ የታወቀና ማድረግ ሲኖርበት ያላደረገው ነገር ስለመኖሩ ባለማድረጉ ምክንያትም ጉዳቱ ስለመድረሱ ባልተረጋገጠበት ሁኔታ ነው፡፡ በእርግጥ ስራውን በትጋት የማይሰራ ሰራተኛ በአዋጁ አንቀጽ 13(1) የተጣለበትን ግዴታ አልተወጣም፡፡ ይሁን እንጂ የስራ ግዴታን አለመወጣት ከአንቀጽ 27(1) ሸ ጋር ማገናኘት ድንጋጌውን አለአግባብ ለጥጦ ራሱን የቻለ ትርጉም እንዳይኖረው ያደርገዋል፡፡

በሰራተኛው የሚፈጸም ጥፋት በአዋጁና በህብረት ስምምነቱ አግባብነት ካለው ድንጋጌ ስር እየተነፃፀረ በድንጋጌው በተቀመጠው መለኪያ መወሰን ይኖርበታል፡፡ ለተከታታይ አምስት ቀናት የቀረ ሰራተኛ ከስራ በመቅረቱ ምክንያት በአሰሪው ንብረት ላይ ቀጥተኛ ባይሆንም ጉዳት ሊያደርስ ይችላል፡፡ ሆኖም ከስራ ሲሰናበት የስንብቱ ህጋዊነት የሚለካው በአንቀጽ 27(1) ለ ስር እንጂ በአንቀጽ 27(1) ሸ አይደለም፡፡

በተመሳሳይ መልኩ በሰ/መ/ቁ 39650 በመዝገቡ ላይ ተጠሪዎች የነበሩት ሰራተኞች በጥበቃ ስራ ላይ በነበሩበት ወቅት ስርቆት ሲፈጸም ጥፋተኛ የተደረጉት የመጠበቅ ግዴታቸውን በአግባቡ አልተወጡም በሚል ጥቅል ምክንያት እንጂ ማድረግ ያለባቸውን ባለማድረጋቸው ምክንያት ስርቆት መፈጸሙ ባልተረጋገጠበት ሁኔታ ነው፡፡ ተጠሪዎች ስርቆት በተፈጸመበት እለት የተወሰኑት ወይም ሁሉም የስራ ቦታቸውን ለቀው ስለመሄዳቸው፣ ከጥበቃ ተግባራቸው ተዘናግተው በወሬ መጠመዳቸው ወይም ሌላ በግልጽ የፈጸሙት የስራ ግድፈት በሌለበት ሁኔታ የተፈጸመው ስርቆት በአሰሪው ንብረት ላይ ጉዳት በማድረሱ ብቻ ተጠሪዎችን የጉዳቱ አድራሾች አያደርጋቸውም፡፡ ከዚያም አልፎ ተረኛ በነበሩበት ጊዜ ስርቆት መፈጸሙ ብቻውን የስራ ተግባራቸውን በአግባቡ አልተወጡም ሊያስብላቸው እንኳን አይችልም፡፡ ከፍተኛ የስራ ትጋትና የተጠናከረ ጥበቃ መኖር በራሱ ስርቆትን አያስቀርምና፡፡ በመሰረቱ ሰራተኛው በአንቀጽ 27(1) ሸ መሰረት የስራ ውሉ የሚቋረጠው በአሰሪው ንብረት ላይ ሊደርስ የነበረን ጉዳት ባለማክሸፉ ወይም ጉዳቱ እንዳይደርስ ባለማዳኑ ሳይሆን አንድን ተለይቶ የሚታወቅ ተግባር በማድረጉ ወይም ባለማድረጉ ምክንያት ጉዳት ሲደርስ ነው፡፡ ተጠሪዎችም ስርቆቱ እንዳይከሰት ማድረግ አለመቻላቸው በድንጋጌው መሰረት ጥፋተኛ አያሰኛቸውም፡፡

በሰ/መ/ቁ 90389 እንዲሁ ተጠሪ (ሰራተኛው) የጥበቃ ተረኛ በነበረበት ጊዜ ማንነታቸው የማይታወቅ ሰዎች ወደ ድርጀቱ ግቢ መግባታቸው በራሱ ግለሰቦቹን አስገብቷል የሚያስብል አይደለም፡፡

ከላይ በሰ/መ/ቁ 17189፣ 39650 እና 90389 ካየነው በተቃራኒ በሰ/መ/ቁ 34609፣ 37615 እና 86284 ሰራተኛው የስራ ግዴታው አካል የሆነና ተለይቶ የሚታወቅ የስራ ግድፈት በመፈጸሙ ምክንያት በአሰሪው ንብረት ላይ ለደረሰው ጉዳት ግልጽ የሆነ የምክንያትና ውጤቱ ግንኙነትን የሚያሳዩ ናቸው፡፡ ስለሆነም ሰራተኛው፤

• ሲሰራበት የነበረውን የማሽን ቁልፍ ማስረከብ ሲኖርበት አለማስረከቡ (ሰ/መ/ቁ 37615)
• የተማሪዎችን ፈተና በጊዜ አለመመለሱ (ሰ/መ/ቁ 34669)
• በአዋጁ በተጣለበት ግዴታ እና አሰሪው በሰጠው ትዕዛዝ መሰረት ስራውን በግሉ አለመስራቱና በተቃራኒው ያለአሰሪው ፈቃድ የስራ ግዴታውን ለሌሎች ሰራተኞች ማስተላለፉ (ሰ/መ/ቁ 86284)

በአጠቃላይ መደረግ የነበረበት ተለይቶ የሚታወቅ ድርጊት ባለመደረጉ የተነሳ የአሰሪው ንብረት ለጉዳት ተዳርጓል፡፡ በዚህ መልኩ አንድን ነገር ባለማድረግ የሚገለጽ ጉዳት የማድረስ ተግባር ግልጽ የሆነ የስራ ግድፈት በመሆኑ የስራ ግዴታን ካለመወጣት (ሰራን በአግባቡ ካለማከናወን) ጋር ሲነጻጸር ልዩነቱ ጐልቶ ይታያል፡፡

በማድረግም ሆነ ባለማድረግ ሰራተኛው ጉዳት የማድረስ ተግባር ፈጽሟል የሚባለው የአሰሪው በሆነ ንብረት ላይ በእርግጥም ጉዳት ሲደርስ ነው፡፡ የደረሰው ጉዳት በተጨባጭ የሚታይ በሚሆንበት ጊዜ (ለምሳሌ በአሰሪው አውቶብስ ላይ በግጭት የሚደርስ ጉዳት፤ ተጨማሪ የገንዘብ ወጪ፣ የገንዘብ ምዝበራ ወይም ስርቆት) ጉዳት ስለመድረሱ አካራካሪ አይሆንም፡፡

በሰበር ችሎት ከተሰጡት ውሳኔዎች ለመረዳት እንደሚቻለው የጉዳት መድረስ ሰፋ ያለ ትርጉም ተሰጥቶታል፡፡ ለምሳሌ በሰ/መ/ቁ 80284 የተረጋገጠና ሊደረሰ የነበረ ጉዳት በአንቀጽ 27(1) ሸ ስር እንዲወድቅ ተደርጓል፡፡ በዚህ መዝገብ በአሰሪው ንብረት ላይ ጉዳት አድርሷል በሚል ከስራ የተሰናበተው ሰራተኛ የመቆጣጠር ኃላፊነቱን በሚገባ ባለመወጣት የስራ ግዴታውን ለሌሎች ሰራተኞች አሳልፎ በመስጠቱ በመኪና ላይ እንደተጫነ ማረጋገጫ ከሰጠበት ጆንያ ውስጥ 190 የድርጅቱ ጆንያ በትርፍነት በጥበቃ ሰራተኞች ተይዟል፡፡ ሊደርስ የነበረው ጉዳት ከሰራተኛው ውጪ ባለ ምክንያት ሳይደርስ መቅረቱ ከአንቀጽ 27(1) ሸ አንፃር ትርጉም ባይሰጥበትም ችሎቱ ስንብቱን በአንቀጽ 27(1) ሸ ስር ህጋዊ ሆኖ አግኝቶታል፡፡

በሰ/መ/ቁ 90389 እና 64988 የሰበር ችሎት ለአሰሪ ንብረት የተለጠጠ ትርጉም በመስጠቱ የጉዳት ትርጉምም በዛው ልክ ሰፍቷል፡፡ በሰ/መ/ቁ 90389 በአሰሪው ላይ ደረሰ የተባለው ጉዳት የአሰሪው ደህንነትና ፀጥታ ለአደጋ መጋለጡ ሲሆን በሰ/መ/ቁ 64987 ደግሞ ሰራተኛው በጋዜጣ ሰጠ በተባለው ሀሰተኛ መግለጫ ምክንያት አሰሪው በመልካም ስሙና ክብሩ ላይ ጉዳት እንደደረሰበት አቋም ተይዟል፡፡ በተለይ በዚህኛው መዝገብ ላይ ችሎቱ የተጠሪ (ሰራተኛው) ተግባር በአሰሪው መልካም ስምና ዝና ላይ ወዲያውኑ ወይም ወደፊት ጉዳት ሊያደርስ የሚችል ተግባር እንደሆነ በመግለፅ ወደፊት ሊደርስ የሚችል ጉዳትም በአንቀጽ 27(1) ሸ ስር እንዲወድቅ አድርጐታል፡፡

ከባድ ቸልተኝነት

የሰበር ችሎት የከባድ ቸልተኝነትን መለኪያ በሰ/መ/ቁ 41115 (አመልካች ሜድሮክ ኮንስትራክሽን ኃላ.የተ.የግል ማህበር እና ተጠሪ አቶ ሞገስ ሽፈራው የካቲት 26 ቀን 2001 ዓ.ም ቅጽ 8) እንደሚከተለው አስቀምጦታል፡፡

“ከባድ ቸልተኝነት የሚለውን ቃል መለኪያ በተመለከተ ህጉ በግልጽ አያሳይም፡፡ ይሁን እንጂ ቸልተኝነት የጥንቃኔ ጉድለት እንደመሆኑ መጠን የጥንቃቄ አይነትና ደረጃ እንደየድርጊቱና አድራጊው የስራ ድርሻ አኳያ በመመልከት ምላሽ ለማግኘት አያዳግትም”

በሰ/መ/ቁ 41115 ተጠሪ በሚያሽከረክሩት የአመልካች ድርጅቱ መኪና ላይ ቁልፉን ትተው በመሄዳቸው ረዳታቸው መኪናውን አንቀሳቅሶ በማጋጨቱ ጉዳት ደርሷል፡፡ በዚህም የተነሳ ከስራ ተሰናብተዋል፡፡ ስንብቱን በመቃወም ተጠሪ ክስ ሲያቀርቡ ጉዳዩን የመረመረው የመጀመሪያ ደረጃ ፍ/ቤት የተጠሪ ተግባር ከባድ ሊባል የሚችል ቸልተኝነት ሆኖ ስላላገኘው ስንብቱ ከህግ ውጭ ነው በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ የይግባኝ አቤቱታ የቀረበለት የከ/ፍ/ቤትም ይግባኙን ሰርዞታል፡፡ በመጨረሻም አመልች የሰበር አቤቱታ በማቅረቡ የተጠሪ አድራጐት በከባድ ቸልተኝነት ስር ሊወድቅ ስለመቻሉ በጭብጥነት ተይዞ ችሎቱ ከላይ ባስቀመጠው መለኪያ መሰረት የተጠሪ የጥፋት ደረጃ ከባድ ቸልተኝነትን ሊያቋቁም የሚችል መሆኑ አለመሆኑ ከስራቸው ባህርይ አንፃር ተመልክቷል፡፡

በዚሁ መሰረት ተጠሪ በስራቸው ሹፌር ከመሆናቸው አንፃር ጥንቃቄ ማድረግ ከሚገባቸው ነገሮች አንዱ የመኪናቸውን ቁልፍ አያያዝ በመሆኑ ቁልፉን በመኪናው ላይ በማናቸውም ጊዜና ቦታ ትተው ሊወርዱ እንደማይገባ በመጠቆም የቸልተኝነት ደረጃው ግን ከባድ ተብሎ እንደማይፈረጅ ችሎቱ ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፡ ለዚህ የሰጠው ምክንያት የሚከተለው ነው፡፡

“…መኪናው ቁሞ የነበረበት ቦታ አመልካች ድርጅት ግቢ ውስጥ ከመሆኑ እና ቁልፉን አንስተው መኪናውን በማንቀሳቀስ በሌላ መኪና ላይ ጉዳት እንዲደርስ በቀጥታ አስተዋጽኦ [ያደረገው] የመኪናው ረዳት መሆኑ መረጋገጡ ከረዳቱ አስፈላጊነት አንፃር ሲታይ የተጠሪ የጥንቃቄ ጉድለት የከባድ ቸልተኝነት መለኪያ ሊያሟላ ይችላል ተብሎ የሚወሰድ አይደለም፡፡ ተጠሪ ቁልፉን በመኪናው ውስጥ ረዳቱ ባለበት ሁኔታ ትቶ መውረዱ ትክክለኛ አዕምሮ ባለው ሰውና በተጠሪ የግል ሁኔታ መመዘኛ መሰረት ከባድ ቸልተኝነትን ሊያሳይ የሚችል አይደለም፡፡”

ከባድ ቸልተኝነት ተለይቶ በተቀመጠ መለኪያና ሚዛን መሰረት የሚወሰን እንደመሆኑ በማስረጃ የሚረጋገጥ የፍሬ ነገር ጥያቄ አይደለም፡፡ በማስረጃ የሚረጋግጠው መለኪያውን የሚያቋቁሙት ፍሬ ነገሮችን እንጂ ከባድ ቸልተኝነት አይደለም፡፡ ለምሳሌ የተጠሪ የስራ ድርሻ ሹፌርነት መሆኑ፣ የመኪናውን ቁልፍ ረዳታቸው መኪናው ውስጥ እያለ ትተው መውረዳቸው፤ መኪናው በአመልካች ድርጅት ግቢ ውስጥ መቆሙ እንዲሁም ጉዳት አድራሹ የተጠሪ ረዳት መሆኑ ሁሉም በማስረጃ የሚረጋገጡ ፍሬ ነገሮች ናቸው፡፡ ከእነዚህ ፍሬ ነገሮች በመነሳት ከባድ ቸልተኝነት ስለመኖሩ (ስላለመኖሩ) ድምዳሜ ላይ መድረስ ደግሞ በቀጥታ በማስረጃ የማይረጋገጥ የህግ ጥያቄ ነው፡፡

በሰ/መ/ቁ 42873 (ያልታተመ) ተጠሪ የነበረው ሰራተኛ የሚያሽከረክረውን የአመልካች መኪና በመኪኖች መውጪያ በር በኩል ማውጣት ሲገባው በመኪኖች መግቢያ በር በኩል በማውጣቱ በአውቶቡሱ ላይ ጉዳት ማድረሱ በማስረጃ ቢረጋገጥም ጉዳዩን በመጀመሪያ ያየው ፍ/ቤት ተጠሪ ሆነ ብሎ ወይም በከባድ ቸልተኝነት ጉዳት ማድረሱን አመልካች አላስረዳም በማለት ከባድ ቸልተኝነትን እንደ ፍሬ ነገር ጥያቄ በመቁጠር ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ የሰበር ችሎት ውሳኔውን ሲሽር ቸልተኝነት በምስክር ቃል የሚረጋገጥ ፍሬ ነገር አለመሆኑን በሚከተለው መልኩ ገልጾታል፡፡

“[ተጠሪ] ቸልተኛ መሆኑ የሚያሳየውም ድርጊቱ እራሱ እንጂ በሌላ ሰው (ምስክር) በሚነገር ቸልተኛ ነው በሚል ቃል ወይም አገላለጽ አይደለም፡፡”

ምንም እንኳን በሰ/መ/ቁ 41115 እና 42873 ወጥነት ባለው መልኩ ከባድ ቸልተኝነት የህግ ጥያቄ ስለመሆኑ በችሎቱ አቋም የተያዘበት ቢሆንም በሰ/መ/ቁ 52181 (አመልካች የኢትዮጵያ አየር መንገድ እና ተጠሪ አቶ ዳምጠው አንጐ ግንቦት 23 ቀን 2002 ዓ.ም ያልታተመ) የተሰጠው ውሳኔ ከሁለቱ ማፈንገጥ ታይቶበታል፡፡ በዚህ መዝገብ ተጠሪ የሻንጣ መጐተቻ ታግ ከአውሮፕላን ጋር በቸልተኝነት አጋጭተዋል በሚል ከስራ የተሰናበቱ ሲሆን ስንብቱን ተከትሎ ክስ በማቅረባቸው ጉዳዩን ያየው ፍ/ቤት፤

“አሠሪ ሠራተኛውን ያለ ማስጠንቀቂያ ለማሰናበት የሚችለው ጉዳት ያደረሰው በቸልተኝነት የተለመደ አሰራርን ወይም ደንብን [የጣሰ] የሆነ እንደሆነ ነው፡፡”

የሚል ምክንያት በመስጠት ስንብቱን ከህግ ውጭ በማድረግ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

ይግባኝ የቀረበለት የከፍተኛው ፍ/ቤት የግራ ቀኙን ክርክር ከሰማ በኋላ ተጠሪ በከባድ ቸልተኝነት ጉዳት ያደረሰ ስለመሆኑ አመልካች የማስረዳት ሸክሙን አልተወጣም በሚል የስር ፍ/ቤትን ውሳኔ አፅንቶታል፡፡

የስር ፍ/ቤቶች ከባድ ቸልተኝነትን እንደ ፍሬ ነገር በመቁጠር የሰጡት ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት የተፈጸመበት ቢሆንም የሰበር ችሎት ስህተቱን ከማረም ይልቅ የስር ፍ/ቤቶችን ስህተት ደግሞታል፡፡ ችሎቱ በቀረበለት የሰበር አቤቱታ መነሻነት ጉዳዩን የመረመረው ተጠሪ ሲያሽከረክረው በነበረው የእቃ መጫኛ ታግ አውሮፕላኑን የገጨው በከባድ ቸልተኝነት ነው ወይስ አይደለም? የሚል ጭብጥ በመመስረት ሲሆን ለጭብጡ ምላሽ የሰጠው ግን ተለይቶ በተቀመጠ የከባድ ቸልተኝነት መለኪያ ሳይሆን በማስረጃ ላይ ነው፡፡ በጭብጡ ላይ የችሎቱ ሐተታ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“…ስለአደጋው ምርመራ እንዲያደርግ የተቋቋመው ኮሚቴ ያቀረበውን ሪፖርት በህብረት ስምምነቱ መሰረት የተቋቋመው የቅሬታ ሰሚ ኮሚቴ ያቀረበውን የውሳኔ ሀሳብ የአመልካች ዋና ስራ አስፈጻሚ ያልተቀበለው ቢሆንም ፍሬ ጉዳይ የማጣራትና የመመዘን ስልጣን ያላቸው ፍ/ቤቶች የአደጋ ምርመራ ሪፖርት ያቀረበው ኮሚቴና የቅሬታ ሰሚ ኮሚቴ ያቀረቡትን ሪፖርት ታዓማኒነትና ክብደት ያለው ማስረጃ መሆኑን በመመዘን አደጋው በተጠሪ ከባድ ቸልተኝነት ሳይሆን [በ]ስራ መደራረብ ምክንያት ተጠሪ አጋጥሞት በነበረው ተፈጥሯዊ የሰውነት መድከም የመጣ ነው፡፡ አመልካች ተጠሪ በከባድ ቸልተኝነት አውሮፕላኑ ላይ አደጋ ያደረሰ መሆኑን አላስረዳም በማለት ወስነዋል፡፡ ስለሆነም የመጀመሪያ ፍ/ቤትና የከፍተኛ ፍ/ቤት ፍሬ ጉዳይ በማጣራትና ማስረጃ በመመዘን የደረሱበት ድምዳሜ የማጣራት ስልጣን ለሰበር ችሎት በፌደራል ህገ መንግስት አንቀጽ 80 ንዑስ አንቀጽ 3(ሀ) እና በአዋጅ ቁ. 25/88 አንቀጽ 10 ከተሰጠው ስልጣን ውጭ በመሆኑ አደጋው የደረሰው በተጠሪ ከባድ ቸልተኝነት ነው በማለት አመልካች ያቀረበውን ክርክር አልተቀበልነውም፡፡”

[1] ውሳኔ የተሰጠው በተሻረው አዋጅ ቁጥር 42/85 መሰረት ቢሆንም ይህን ጉዳይ አስመልክቶ የድንጋጌው ይዘት ያልተለወጠ በመሆኑ በሰ/መ/ቁ. 18419 ችሎቱ በሰጠው ውሳኔ መሰረት በአዋጅ ቁጥር 377/96 ለሚነሱ ተመሳሳይ ጥያቄዎችም ተፈጻሚነት አለው፡፡

በጡረታ በመገለል የሥራ ውል የሚቋረጥበት አግባብ፤ የሰበር ችሎት ውሳኔዎች ዳሰሳ

የጡረታ መውጫ እድሜ ላይ መድረስ ህጋዊ ውጤት

በጡረታ መገለል ሲባል ምን ማለት ነው?

በ‘ህብረት ስምምነት’ በጡረታ መገለል

በ‘መንግስት ውሳኔ’ በጡረታ መገለል

የጡረታ መውጫ እድሜ ላይ መድረስ ህጋዊ ውጤት

ሰራተኛው የጡረታ እድሜ ላይ ደረሶ ከተቀጣሪነት ወደ ተጧሪነት ሲሸጋገር የስራ ውሉም ያለ ተጨማሪ ቅድመ ሁኔታ ወዲያውኑ ያበቃለታል፡፡ ያ ማለት ግን ከጡረታ በኋላ እንደገና በአዲስ መልክ ተቀጣሪ ለመሆን አይችልም ማለት አይደለም፡፡ ጡረተኛው ካካበተው የረጅም ጊዜ የስራ ልምድ እና ተሞክሮ አንጻር በተለይ በአንዳንድ የስራ መስኮች ላይ ተፈላጊነቱ ይጨምራል፡፡ ሆኖም በቋሚነት (ላልተወሰነ) ጊዜ የመቀጠር እድል የለውም፡፡ በሰ/መ/ቁ 18832 (ቅጽ 6) እና 47469 (ቅጽ 9) በተሰጠ የህግ ትርጉም መሰረት ከጡረታ መውጣት በኋላ የሚደረግ የስራ ውል ለተወሰነ ጊዜ እንደተደረገ ይቆጠራል፡፡

ለመንግስትና ለግል ሰራተኞች በህግ የተቀመጠው የጡረታ እድሜ 60 ዓመት ሲሆን የሚሰላውም ሰራተኛው ለመጀመሪያ ጊዜ ሲቀጠር በቅድሚያ የመዘገበውን የልደት ዘመን መሠረት በማድረግ ነው፡፡

ሰራተኛው በህግ የተወሰነው የ60 ዓመት የጡረታ መውጫ እድሜ ላይ ሲደርስ የስራ ውሉን ያቋረጠው ህግ እንጂ አሰሪው ባለመሆኑ የስራ ውሌ ከህግ ውጪ ተቋርጧል በሚል የሚያነሳው ጥያቄ ተቀባይነት አይኖረውም፡፡ በአመልካች የኢትዮጵያ አገር አቋራጭ ከፍተኛ አውቶብስ የግል ባለንብረቶች ማህበር እና ተጠሪ አቶ አያሌው ይርጉ (ሰ/መ/ቁ 31402 ሚያዚያ 30 ቀን 2000 ዓ.ም ቅጽ 6) መካከል በሰበር በታየ ክርክር ተጠሪ የቀረብኝን እዳ ሳልከፍል በጡረታ ልገለል አይገባም በማለት በመጀመሪያ ደረጃ ፍ/ቤት እና በሰበር ችሎት ያቀረቡት ክርክር ተቀባይት ሳያገኝ ቀርቷል፡፡

በእርግጥ ሰራተኛው የጡረታ መውጫ እድሜ ላይ ከደረሰ በኋላ በጡረታ ሊገለል እንደማይገባ የሚያቀርበው ምክንያት የህግ ድጋፍ እንደሌለው አያከራክርም፡፡ በሰ/መ/ቁ 31402 በሰበር ችሎት በተሰጠው ውሳኔ ላይ ችሎቱ ለውሳኔው መሠረት ያደረገው ፍሬ ነገር ተጠሪ የጡረታ መውጫ እድሜያቸው ደርሶ በጡረታ ልገለል አይገባም በሚል ክስ እንዳቀረቡ ቢሆንም ለሰበር አቤቱታው መነሻ የሆነው የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ውሳኔ ላይ የሰፈሩት ፍሬ ነገሮች ግን በዚህ መልኩ የተቃኙ አይደሉም፡፡ ስለሆነም ከግልጽነት አኳያ የጉዳዩን አመጣጥ በአጭሩ ማስቀመጥ ያስፈልጋል፡፡

ተጠሪ በፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት ያቀረቡት ክስ በአመልካች መ/ቤት በገንዘብ ያዥነት ተቀጥሬ ስሰራ ገንዘብ በማጉደሌ መ/ቤቱ የስራ መደቤን ቀይሮ የቀረብኝን ብር 13,819.36 (አስራ ሶስት ሺ ስምንት መቶ አስራ ዘጠኝ ብር ከሰላሳ ስድስት ሳንቲም) እየሰራሁ ለመክፈል ተስማምቼ ሳለ ድርጅቱ እድሜዬ ከ60 ዓመት በላይ በመድረሱ ከስራ ተሰናብተሃል በማለት በስምምነታችን መሠረት እዳዬን ከፍዬ ሳልጨርስ ከስራዬ ያሰናበተኝ በመሆኑ ውዝፍ ደመወዝ ተከፍሎኝ ወደ ስራዬ እንድመለስ ይወሰንልኝ የሚል ነው፡፡
አመልካችም ለክሱ በሰጠው መልስ ተጠሪ በጡረታ ህጉ እና በድርጅቱ የአስተዳደር መመሪያ መሠረት በእድሜ ገደቡ ጡረታ ከወጡ በኋላ ወደ ስራዬ ልመለስ በማለት የሚጠይቁበት የህግ ስርዓት አለመኖሩን በመግለጽ የስራ ውሉ መቋረጥ በአግባቡ እንደሆነ ተከራክሯል፡፡ ፍ/ቤቱም ተጠሪ ከፍዬ ያልጨረስኩትን ገንዘብ ሳልከፍል መሰናበት የለብኝም በማለት ያቀረቡት መከራከሪያ በድርጅቱ ውስጥ ለመቆየት ዋስትና እንደማይሆን ገልጾ ክሱን ውድቅ አድርጎታል፡፡ በውሳኔው ቅር በመሰኘት ተጠሪ የይግባኝ አቤቱታ ለፌ/ከ/ፍ/ቤት ያቀረቡ ሲሆን ፍ/ቤቱም ግራ ቀኙን አከራክሮ የስር ፍ/ቤትን ውሳኔ በመሻር ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ውሳኔው የሚከተለው ይዘት አለው፡፡

“ተጠሪው በድርጅቱ ሲቀጠሩ በጡረታ የተገለሉ መሆኑ ታውቆ ስራቸውን ጀምረው ሲሰሩ አንደገና 60 ዓመት የጡረታ እድሜ ስለደረሰ በማለት ለሁለተኛ ጊዜ በጡረታ ማሰናበቱ ከህጉ አግባብ ውጪ በመሆኑ ስንብቱ አላግባብ ነው፡፡”

የይግባኝ ሰሚው ፍ/ቤት ውሳኔ በሰበር ሲሻር ችሎቱ ለውሳኔው መሠረት ያደረገው ፍሬ ነገር በፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት ከተገለጸው ጋር ተመሳሳይነት አለው፡፡ ሆኖም የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ውሳኔ ይዘት ሲታይ ለውሳኔው መሠረት የተደረጉት ፍሬ ነገሮች ፈጽሞ የተለዩ ናቸው፡፡ የፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት እና የሰበር ችሎት ተጠሪ የጡረታ መውጫ 60 ዓመት ላይ ደርሰው በጡረታ ልገለል አይገባም በሚል ክስ እንዳቀረቡ ተደርጎ ውሳኔ የሰጡ ሲሆን በይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ውሳኔ ላይ የተገለጸው ደግሞ ተጠሪ በጡረታ ከተገለሉ በኋላ በድጋሚ ተቀጥረው እንደገና በጡረታ ሊገለሉ እንደማይገባ ነው፡፡

የተጠሪ ጥያቄ እድሜዬ ለጡረታ የደረሰ ቢሆንም በጡረታ ልገለል አይገባም ከሆነ የፌ/መ/ደ/ፍ/ቤት እና የሰበር ችሎት የሰጡት ውሳኔ የአዋጁን አንቀጽ 24(3) መሠረት ያደረገ በመሆኑ የሚነቀፍበት ምክንያት የለም፡፡ በተቃራኒው ጥያቄው የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት በቃኘው መልኩ ከጡረታ መገለል በኋላ የተፈጸመ የስራ ውል መቋረጥ ከሆነ አንቀጽ 24(3) ለጉዳዩ አግባብነት የለውም፡፡ በጡረታ የተገለለ ሰራተኛ ድጋሚ ሲቀጠር ለሁለተኛ ጊዜ በጡረታ የሚገለልበት ስርዓት ባለመኖሩም የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ውሳኔ ሊነቀፍ አይገባውም፡፡ የሰበር ችሎቱ በፍሬ ነገር አገላለጽ ረገድ በይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት የተፈጸመ ስህተት ስለመኖሩ በውሳኔው ላይ አላመለከተም፡፡ ይህንን በግልጽ ባላመለከተበት ሁኔታ የሰጠው ውሳኔ የተሳሳተ ከመሆን አይድንም::

በጡረታ መገለል ሲባል ምን ማለት ነው?

“ሠራተኛው አግባብ ባለው ህግ መሠረት በጡረታ ሲገለል” የሥራ ውሉ በሕግ በተደነገገው መሰረት ይቋረጣል፡፡ ይህ የአንቀጽ 24(3) ድንጋጌ ግልጽነቱ ጎልቶ ይዘቱም ጠርቶ የሚታይ ይመስላል፡፡ ግልጽ ህግ አቃቂር ይወጣለት እንደሆን እንጂ ትርጉም አይሻም፡፡ ሆኖም ህግ የፈለገውን ያክል ግልጽነትን ተላብሶ መደንገጉ የአረዳድ ስህተት እንዳይፈጠር ዋስትና አይሰጥም፡፡ ምክንያቱም የችግሩ ምንጭ የአንባቢው እንጂ የተነባቢው አይደለምና፡፡ የአንቀጽ 24(3) ድንጋጌ በዚህ መነጽር ሲታይ እዚህ ደረጃ የሚደርስ ‘የተጋነነ’ ግልጽነት አለው ለማለት ባይቻልም ይዘቱ አከራካሪ የሚባሉ የአሰሪና ሰራተኛ ድንጋጌዎች ውስጥ የሚፈረጅ አይደለም፡፡

እንበልና የጡረታ እድሜ ላይ የደረሰ ሰራተኛ አሰሪው ስራ እንዲያቆም ሳይነግረው ስራ መስራቱን ቀጠለ፡፡ ሁለተኛው ወር ላይ አሰሪው በጡረታ ምክንያት ውሉ መቋረጡን አሳወቀው፡፡ በዚህን ጊዜ ውሉ የተቋረጠው መቼ ነው? የሚል ጥያቄ ይነሳል፡፡ ለጥያቄው በሁለት መልኩ ምላሽ ሊሰጥ ይችላል፡፡ በአንድ በኩል ጡረታ በህግ በተደነገገው መሰረት የስራ ውልን ስለሚያቋርጥ የስራ ውሉ ከሁለት ወራት በፊት በህግ ተቋርጧል፡፡ በሌላ በኩል ሰራተኛው ለጡረታ ዕድሜ ቢደርስም በአሰሪው አማካይነት ከስራ ካልተገለለ የመጀመሪያው ውል ቀጣይነት ስለሚኖረው ውሉ የተቋረጠበት ጊዜ ሁለተኛው ወር ላይ ነው ማለት ይቻላል፡፡
በጡረታ የመገለል ትርጉም በሰ/መ/ቁ 37551 (አመልካች አቶ ድካምየለህ ጥበቡ እና ተጠሪ አርሾ የሕክምና ላቦራቶሪ ኃላ/የተ/የግል ማህበር ታህሳስ 9 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 8) አከራካሪ ጥያቄ ያስነሳ ቢሆንም የማያከራክር ምላሽ ግን አልተሰጠውም፡፡ በመዝገቡ ላይ ግራ ቀኙን ያከራከረው ጉዳይ መነሻው የስንብት ክፍያ ሲሆን የአመልካችን የስንብት ክፍያ መብት ለመወሰን የሥራ ውሉ የተቋረጠበት መንገድ ወሳኝ ጭብጥ ሆኖ በመውጣቱ በቅድሚያ እልባት ማግኘት ነበረበት፡፡ በተጠሪና የተጠሪ ሠራተኞች መካከል የተደረገው የህብረት ስምምነት ስራውን በገዛ ፈቃዱ ለለቀቀ ሠራተኛ የስንብት ክፍያ እንዲያገኝ ይፈቅዳል፡፡ አመልካች ከስር ፍርድ ቤት ጀምሮ የሚከራከሩት ስራቸውን በፈቃዳቸው የለቀቁ በመሆኑ በህብረት ስምምነቱ መሰረት የስንብት ክፍያ እንዲከፈላቸው ሲሆን ተጠሪ በበኩሉ የሥራ ውሉ የተቋረጠው አመልካች በጡረታ በመገለላቸው እንጂ ስራቸውን በመልቀቃቸው ባለመሆኑ ክፍያው እንደማይገባቸው በመግለጽ ክርክሩን አቅርቧል፡፡ ችሎቱ የግራ ቀኙን ክርክር አገናዝቦ ውሳኔ ለመስጠት እንዲረዳው መጀመሪያ በክርክሩ ሂደት የተረጋገጡ ያላቸውን ፍሬ ነገሮች ለይቶ አስቀምጧል፡፡

በዚሁ መሰረት አመልካች በጥቁር አንበሳ ሆስፒታል ተቀጥረው ሲያገለግሉ ከቆዩ በኋላ እድሜያቸው 50 (ሃምሳ) ዓመት ሲሞላ በፈቃዳቸው ስራቸውን ለቀው ለዚህ አገልግሎታቸው የጡረታ መብት ተጠቃሚ ሆነዋል፡፡ ከዚህ መስሪያ ቤት ‘በጡረታ ከተገለሉ’ በኋላ በተጠሪ ድርጅት ከሐምሌ 19 ቀን 1989 ዓ.ም. ጀምሮ ተቀጥረው ለአስር ዓመታት ያህል አገልግለው እድሜ ለጡረታ ደርሷል በሚል ምክንያት ከነሐሴ 25 ቀን 1999 ዓ.ም. ጀምሮ ከሥራ መገለላቸው በችሎቱ እይታ የተረጋገጡ ጉዳዮች ናቸው፡፡

እዚህ ላይ ችሎቱ ፍሬ ነገሮቹን የገለጸበት መንገድ ትኩረትን የሚስብ ብቻ ሳይሆን ጥያቄም እንደሚያስነሳ ልብ ይሏል፡፡ “…ከዚህ መስሪያ ቤት በጡረታ ከተገለሉ በኋላ..” የሚለው አገላለጽ በክርክሩ ሂደት የተረጋገጠ ፍሬ ነገር አይደለም፡፡ ሊረጋገጥም አይችልም፡፡ ምክንያቱም በጡረታ መገለል በተያዘው ጉዳይ ላይ የህግ እንጂ የፍሬ ነገር ጉዳይ አይደለም፡፡ የክርክሩ ቁልፍ ጭብጥ የአመልካች የሥራ ውል የተቋረጠበት መንገድ ነው፡፡ አመልካች እንደሚሉት ሥራቸውን በገዛ ፈቃዳቸው ለቀው ከሆነ በህብረት ስምምነቱ መሰረት የስንብት ክፍያ ያገኛሉ፡፡ በተቃራኒው አግባብ ባለው ህግ በጡረታ የተገለሉ ከሆነ የፕሮፊደንት ፈንድ የተከፈላቸው በመሆኑ በድጋሚ የስንብት ክፍያ እንዳያገኙ የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ (ማሻሻያ) አዋጅ ቁ. 494/1998 አንቀጽ 2(2) ሰ ይከለክላቸዋል፡፡ ከዚህ አንጻር የአመልካች በጡረታ መገለል ትርጉም የሚሻ የህግ ጥያቄ እንጂ በማስረጃ የሚረጋገጥ ፍሬ ነገር አይደለም፡፡

ችሎቱ ህግን ከፍሬ ነገር ቀላቅሎ ስህተት ከሰራ በኋላ በጉዳዩ ላይ የሚደርስበት ድምዳሜ ሆነ የሚሰጠው ውሳኔ የተሳሳተ እንደሚሆን መገመት አይከብድም፡፡ የአመልካች በጡረታ መገል አስቀድሞ ግምት የተወሰደበት በመሆኑ በተጠሪ የቀረበው ክርክር ተድበስብሶ ታልፏል፡፡ ይህንንም ከሚከተለው የችሎቱ ሐተታ ለመረዳት ይቻላል፡፡

“አመልካች ከተጠሪ ድርጅት የተሠናበቱት የጡረታ ዕድሜ ስለደረሰ ህጉም ስለሚያስገደዳቸው ጠይቀው ጡረታ ወጡ እንጂ ሥራ መልቀቅ ፈልገው አይደለም በማለት የተጠሪ ጠበቃ ያቀረቡት መከራከሪያ ሲታይ አመልካች ከጥቁር አንበሳ ሆስፒታል በጡረታ የተገለሉ መሆኑ እየታወቀ በተጠሪ መስሪያ ቤት የተቀጠሩ መሆናቸው ጋር ተዳምሮ ሲታይ ተቀባይነት የሌለው ነው፡፡ በመሆኑም አመልካች በጡረታ ከተገለሉ በኋላ በተጠሪ መስሪያ ቤት ተቀጥረው ሲሠሩ ቆይተው ስራውን የለቀቁት በገዛ ፈቃዳቸው እንጂ የጡረታ ዕድሜ ደርሶ ሕጉ የሚያስገድዳቸው ሆኖ አይደለም፡፡ አመልካች ከተጠሪ መ/ቤት ስራቸውን የለቀቁት የጡረታ ዕድሜ ደርሶ ነው ቢባልም የጡረታ ዕድሜ የደረሰ ሠራተኛ የተጠሪን ድርጅት ለመልቀቅ ከፈለገ ሊከለከል የሚችልበት ምክንያት የለም፡፡”

ሐተታው እንደሚጠቁመን አመልካች ከጥቁር አንበሳ ሆስፒታል በገዛ ፈቃዳቸው ስራቸውን ከለቀቁ በኋላ የጡረታ አበል ተጠቃሚ መሆናቸው በጡረታ ስለመገለላቸው ማረጋገጫ ሆኖ ተወስዷል፡፡ ይሁን እንጂ የጡረታ መውጫ ዕድሜ ከመድረሱ በፊት የጡረታ አበል ተጠቃሚ መሆን በአንቀጽ 24(3) አነጋገር ‘አግባብ ባለው ህግ መሰረት በጡረታ መገለል’ ማለት አይደለም፡፡ በመዝገቡ ላይ ውሳኔ የተሰጠው በ2001 ዓ.ም. ሲሆን በወቅቱ በመንግስት ሠራተኞች ላይ ተፈጻሚነት የነበረው የጡረታ ህግ የመንግስት ሰራተኞች የጡረታ አዋጅ ቁ 345/1995 ሲሆን ይኸው አዋጅ (ከነማሻሻያዎቹ) በአዋጅ ቁ 714/2003 እስከሚተካ ድረስ በአዋጅ ቁ 424/1997 እና በአዋጅ ቁ 633/2001 ተሻሽሏል፡፡

በአዋጅ ቁ 345/1995 አንቀጽ 12(1) ሐ የመንግስት ሰራተኞች የጡረታ መውጫ ዕድሜ (በእንግሊዝኛው ቅጂ ላይ retirement age) ስድሳ ዓመት እንዲሆን ተወስኗል፡፡ ጡረታ መውጣት ማለት ከስራ በጡረታ መገለል ማለት ነው፡፡ በዚህ አዋጅ ሆነ በአዲሱ አዋጅ ቁ. 714/2003 ብሎም በግል ድርጅት ሠራተኞች የጡረታ አዋጅ ቁ. 715/2003 አንድ ሠራተኛ የጡረታ መውጫ ዕድሜው ከመድረሱ በፊት ጡረታ የሚወጣበት ሆነ በጡረታ የሚገለልበት አግባብ የለም፡፡ ሆኖም ዕድሜው ለጡረታ ሳይደርስ የጡረታ አበል ባለመብትና ተጠቃሚ ሊሆን ይችላል፡፡ በአዋጅ ቁ 345/1995 አንቀጽ 12(2) እንደተደነገገው ቢያንስ ሃያ ዓመት ያገለገለ የመንግስት ሰራተኛ በራሱ ፈቃድ ወይም በአዋጁ ከተጠቀሱት ውጪ በሆነ ምክንያት አገልግሎት ካቋረጠ የጡረታ መውጫ ዕድሜው ሲደርስ የአገልግሎት ጡረታ አበል እስከ ዕድሜ ልኩ ይከፈለዋል፡፡ ድንጋጌው ሰራተኛውን የጡረታ አበል ተጠቃሚ ወይም ተከፋይ ሳይሆን የጡረታ ባለመብት ያደርገዋል፡፡ በዚህ መልኩ የሚገኝ የጡረታ ባለመብትነት በአዋጅ ቁ 714/2003 እና በአዋጅ 715/2003 ላይም በተመሳሳይ መልኩ ተደንግጓል፡፡ የሰራተኛው አገልግሎት ወይም የስራ ውሉ የተቋረጠው ሃያ አምስት ዓመት አገልግሎት ከሰጠ በኋላ ከሆነ የጡረታ መውጫ ዕድሜው ሊደርስ አምስት ዓመት ሲቀረው የጡረታ አበል ተጠቃሚነት ወይም ተከፋይነት መብት ይኖረዋል፡፡

የጡረታ መውጫ ዕድሜው ሊደርስ አምስት ዓመት ሲቀረው የጡረታ ክፍያ ማግኘት የጀመረ ሰራተኛ በድጋሚ ከተቀጠረ ውጤቱ ምን ይሆናል? ውጤቱ በድሮው አዋጅ ቁ 345/1995 መሰረት ሰራተኛው እንደገና በመንግስት መስሪያ ቤት ተቀጥሮ ደመወዝ ማግኘት ከጀመረ የጡረታ አበሉ ይቋረጣል፡፡ ሆኖም ዕድሜው ለጡረታ መውጫ እስኪደርስ ድረስ ያበረከተው አገልግሎት ከድሮው አገልግሎት ጋር ይደመርለታል፡፡ በድጋሚ የተቀጠረው በግል ድርጅት ከሆነ ግን የጡረታ አበል መቋረጥ ሆነ የአገልግሎት መደመር አይኖርም፡፡ አዋጁ የድጋሚ ቅጥር ውጤትን ለይቶ ያስቀመጠው ቅጥሩ በመንግስት መስሪያ ቤት ከተፈጸመ ብቻ ነው፡፡ በአዋጅ ቁ 714/2003 እና አዋጅ ቁ 715/2003 ደግሞ ድጋሚ ቅጥር ሲኖር እስከ ጡረታ መውጫ ዕድሜ ድረስ ያለው አገለግሎት ሰራተኛው በጡረታ አገልግሎት የሚታሰብለት ሲሆን ሲከፈለው የነበረው የጡረታ አበል ግን አይቋረጥም፡፡

በድሮው ሆነ በአሁኖቹ የጡረታ ህጎች ዳግም ቅጥር በጡረታ አገልግሎት ላይ ውጤት የሚኖረው ሰራተኛው ለጡረታ መውጫ ዕድሜ እስኪደርስ ድረስ ነው፡፡ ሰራተኛው ጡረታ የሚወጣበት ዕድሜ ላይ ከደረሰ በመንግስት መስሪያ ቤት ሆነ በግል ድርጅት ውስጥ የነበረው የስራ ውል ያለ ተጨማሪ ቅድመ ሁኔታ ይቋረጣል፡፡ የአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 24(3) ድንጋጌ ባይኖርም እንኳን ለጡረታ ዕድሜ ደርሶ ጡረታ መውጣት ማለት ስራ ማቆም፤ ከስራ ማረፍ፤ ስራ መተውና በህግ በተገኘ መብት መጦር ማለት በመሆኑ ስድሳ ዓመት መድረስ የሥራ ውልን እንደሚያቋርጥ የጡረታ ህጉን ብቻ መሰረት አደርጎ ድምዳሜ ላይ መድረስ ይቻላል፡፡ የጡረታ መውጫ ዕድሜ ስድሳ ዓመት ነው ከተባለ ሰራተኛው በጡረታ ከስራ የሚገለለው ወይም ጡረታ የሚወጣው ከስድሳ ዓመት በፊት ወይም ከስድሳ ዓመት በኋላ ሳይሆን ስድሳ ‘አናቷ’ ላይ ሲደርስ ብቻ ነው፡፡ መረሳት የሌለበት መሰረታዊ ነጥብ ግን የጡረታ ባለመብት ወይም ተጠቃሚ መሆን በጡረታ መገለል ማለት አለመሆኑ ነው፡፡

በሰ/መ/ቁ 37551 አመልካች በጥቁር አንበሳ ሆስፒታል ካገለገሉ በኋላ እድሜያቸው 50 (ሃምሳ) ዓመት ሲሞላ በፈቃዳቸው ስራቸውን ለቀዋል፡፡ በሆስፒታሉ ውስጥ ለሃያ አምስት ዓመታት ያህል አገልግለዋል ብለን ብንገምት እንኳን በወቅቱ በነበረው አዋጅ ቁ 345/1995 አንቀጽ 12(3) መሰረት የጡረታ አበል መቀበል የሚጀምሩት ሃምሳ አምስተኛው ዕድሜያቸው ላይ ነው፡፡ ስራቸውን የለቀቁት ሃያ ዓመታት አገልግለው ነው ቢባል ደግሞ በአዋጅ ቁ 345/1995 አንቀጽ 12(2) መሰረት የጡረታ አበል ሊከፈላቸው የሚችለው ድፍን ስድሳ ዓመት ሲሞሉ ነው፡፡ የጡረታ ባለመብት መሆን ብሎም የጡረታ አበል ማግኘት ማለት ጡረታ መውጣት ወይም በጡረታ መገለል ማለት አይደለም፡፡ ችሎቱ በጡረታ መገለልን ከጡረታ ባለመብትነትና ተጠቃሚነት ጋር ማደባለቁ ለስህተት ዳርጎታል፡፡

በ‘ህብረት ስምምነት’ በጡረታ መገለል

በህጉ የተቀመጠው የጡረታ መውጫ የዕድሜ ጣሪያ በስራ ውል ወይም በህብረት ስምምነት ዝቅ ወይም ከፍ ብሎ ሊወሰን አይችልም፡፡ የጡረታ ዕድሜን ለማሻሻል የሚደረግ ስምምነት በህግ ፊት ተቀባይነት እንደማይኖረው የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ. 80079 (አመልካች አቶ ጥላሁን ታችበሌ እና ተጠሪ ግሎባል ሆቴል ኃ/የተ/የግ/ማህበር ህዳር 19 ቀን 2005 ዓ.ም. ቅጽ 14) የህግ ትርጉም ሰጥቶበታል፡፡

የክርክሩ መነሻ አመልካች ከህግ ውጭ መሰናበታቸውን በመግለጽ ተገቢ ክፍያዎች እንዲከፈላቸው በፌደራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት ያቀረቡት ክስ ሲሆን ተጠሪም በተከሳሽነት ቀርቦ በድርጅቱ የህብረት ስምምነት አንቀጽ 32.5 መሰረት የተጠሪን ጡረታ የመውጫ ዕድሜ የመወሰን ስልጣን የተሰጠው በመሆኑና አመልካችም ዕድሜያቸው 55 ዓመት የሞላቸው በመሆኑ ስንብቱ በህብረት ስምምነቱ መሰረት በአግባቡ ነው የሚል መከራከሪያ አቅርቧል፡፡ ፍርድ ቤቱም ስንብቱ በህብረት ስምምነቱ መሰረት የተፈጸመ ህጋዊ ነው በማለት ውሳኔ የሰጠ ሲሆን ይግባኝ የቀረበለት ከፍተኛ ፍርድ ቤትም የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ አጽንቶታል፡፡

አመልካችም የጡረታ ዕድሜ በህግ እንጂ በህብረት ስምምነት ሊወሰን እንደማይገባ በመግለጽ የሰበር አቤቱታ አቅርበዋል፡፡ አቤቱታውን የመረመረው የሰበር ችሎት ውሳኔ ሲሰጥ አዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 24(3) ሰራተኛው አግባብ ባለው ህግ በጡረታ ሲገለል የስራ ውሉ እንደሚቋረጥና በሲቪል ሰርቪስ ሰራተኞች አዋጅ ሆነ በግል ሰራተኞች የጡረታ አዋጅ ቁጥር 715/2003 አንቀጽ 17(1) የጡረታ መውጫ ዕድሜ 60 ዓመት መሆኑን ካተተ በኋላ የተጠቀሰው የህብረት ስምምነት ከአዋጁ የበለጠ መብት የማይሰጥ በመሆኑ አዋጁ ተፈጻሚነት ሊሰጠው እንደሚገባ አቋም ይዟል፡፡ የስራ ውሉ መቋረጥም ከህግ ውጭ ነው በማለት የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ ሽሯል፡፡

በ‘መንግስት ውሳኔ’ በጡረታ መገለል

በሰ/መ/ቁ 42906 እና በሰ/መ/ቁ 98099 (አመልካቾች እነ ወ/ሮ ድንቄ ኦዳ (29 ሰዎች) እና ተጠሪ የኢትዮጵያ ፐልፕና ወረቀት አክስዮን ማህበር ሰኔ 19 ቀን 2006 ዓ.ም. ቅጽ 16) መደበኛው የጡረታ ዕድሜ ላይ ያልደረሰ ሠራተኛ በመንግስት ማለትም በሚኒስትሮች ምክር ቤት ውሳኔ በጡረታ የሚገለልበት ስርዓት እንዳለ ግምት ተወስዶ በሰበር ችሎት ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡ ለመሆኑ ለሚኒስትሮች ምክር ቤት ይህን መሰሉ ስልጣን የሚሰጥ አግባብነት ያለው ህግ አለ? የድሮው ሆነ የአሁኑ የጡረታ ህግ አንድ የመንግስት ሆነ የግል ድርጅት ሰራተኛ የጡረታ ዕድሜ ላይ ሳይደርስ የጡረታ ባለመብት ወይም የጡረታ ተጠቃሚ የሚሆንበትን ሁኔታ እንጂ ዕድሜው ሳይደርስ ጡረታ የሚወጣበትን ወይም በጡረታ የሚገለልበትን ልዩ ሁኔታ አላስቀመጠም፡፡
በሰ/መ/ቁ 98099 ቁጥራቸው 29 የሚሆኑ ሠራተኞች በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 17 የሚኒስትሮች ምክር ቤት የጡረታ መብት እንዲጠበቅላቸው ወስኗል በማለት የጡረታ መውጫ ዕድሜያቸው ሳይደርስ የስራ ውላቸውን ከህግ ውጭ እንዳቋረጠው በመግለጽ የተለያዩ ክፍያዎች እንዲከፈላቸው የጠየቁ ሲሆን ተጠሪ በበኩሉ ለክሱ በሰጠው መልስ አመልካቾች በጠቀሱት የአዋጁ ድንጋጌ መሰረት በሚኒስትሮች ምክር ቤት ውሳኔ የጡረታ መብት ተጠብቆላቸው የተሰናበቱ ስለሆነና በዚህ መልኩ ለተሰናበተ ሠራተኛ የስንብት ክፍያ ሆነ ካሳ የሚከፈልበት የሕግ አግባብ የሌለ መሆኑን ዘርዝሮ ክሱ ውድቅ ሊደረግ እንደሚገባ ተከራክሯል፡፡

ክሱ የቀረበለት ፍርድ ቤት አመልካቾች በአዋጅ ቁ 714/2003 ስለሚተዳደሩ ጉዳዩን ለማየት የዳኝነት ስልጣን እንዳልተሰጠው በመግለጽ ክሱን በብይን ውድቅ ያደረገው ሲሆን ይግባኝ የቀረበለት ፍርድ ቤትም ይግባኙን ሰርዞታል፡፡ በአመልካቾች የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የኦሮሚያ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ደግሞ አመልካቾች ያቀረቡተ ክስ በፍርድ ሊታይ የሚችል አይደለም በማለት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ምክንያቱን ቀይሮ ውጤቱን አጽድቆታል፡፡

ጉዳዩ ወደ ፌ/ጠ/ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ሲደርስ ጉዳዩ በፍርድ ቤት ሊታይ የሚችልና በመደበኛው ፍርድ ቤት የዳኝነት ስልጣን ስር እንደሚወድቅ ችሎቱ ከስር ፍርድ ቤቶች የተለየ አቋም በመያዝ ብይኑን ውድቅ አድርጎታል፡፡ ሆኖም የብይኑ ውድቅ መደረግ የብይኑን መሻር አላስከተለም፡፡ በዋናው ጉዳይ ላይ በስር ፍርድ ቤቶች የተሰጠ ውሳኔ ሳይኖር ችሎቱ በፍሬ ነገሩ ላይ ውሳኔ በመስጠቱ ብይኑ በውጤት ደረጃም ቢሆን ተቀባይነት አግኝቷል፡፡ የሰበር ችሎት በስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ባላረፈበት ጉዳይ ላይ ውሳኔ እንዳይሰጥ በአዋጅ ቁ 25/88 እና በህገ መንግስቱ ስልጣኑ ተገድቧል፡፡ አንድ ጉዳይ በሰበር ሊታይ የሚችለው በስር ፍርድ ቤቶች የተሰጠ የመጨረሻ ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት እንደተፈጸመበትና እንዳልተፈጸመበት አጣርቶ ተገቢውን የህግ ትርጉም በመስጠት ለማረም ነው፡፡ የህግ ትርጉም ለመስጠት መጀመሪያውኑ በስር ፍርድ ቤት የተሰጠ ውሳኔ መኖር አለበት፡፡ በስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ባላረፈበት ጉዳይ በሰበር ችሎት የሚሰጥ የህግ ትርጉም ሆነ ውሳኔ በይዘቱ ትክክል ቢሆንም ባይሆንም መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሞበታል፡፡ ስልጣን በሌለበት ትክክለኛነት የለምና፡፡

ችሎቱ በዋናው ጉዳይ ላይ ውሳኔ መስጠቱ ስህተት መሆኑ እንደተጠበቀ ሆኖ የውሳኔም ይዘትም እንዲሁ ከስህተት የጸዳ አይደለም፡፡ ውሳኔውን ለመተቸት በመጀመሪያ ደረጃ የሚኒስትሮች ምክር ቤት የተጠሪዎችን የሥራ ውል አቋርጧል ወይስ አላቋረጠም? የሚለው መሰረታዊ ጥያቄ የማያሻማ መልስ ማግኘት ይኖርበታል፡፡ ተጠሪ በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 17(9) ድንጋጌ አግባብ አመልካቾች በጡረታ እንዲገለሉ በሚኒስትሮች ምክር ቤት ማስወሰኑ እንዳልተካደና አመልካቾችም ጉዳዩ በሚኒስትሮች ምክር ቤት መወሰኑን አምነው እንደሚከራከሩ በሐተታው ላይ ተገልጿል፡፡ በውሳኔው መግቢያ ላይ በአጭሩ ተቀንጭቦ የቀረበው የአመልካቾች ጥያቄና የተጠሪ ምላሽ ግን በሐተታው የተገለጸውን አያንጸባርቅም፡፡ በውሳኔው መግቢያ ላይ የሰፈረውና ለክርክሩ መነሻ የሆነው የአመልካቾች ክስ በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 17 የሚኒስትሮች ምክር ቤት የጡረታ መብት እንዲጠብቅላቸው ወስኗል በማለት የጡረታ መውጫ ዕድሜያቸው ሳይደርስ የስራ ውላቸውን ከህግ ውጭ እንዳቋረጠው በመግለጽ የተለያዩ ክፍያዎች እንዲከፈላቸው ዳኝነት መጠየቃቸውን የሚያሳይ ነው፡፡ ተጠሪም አመልካቾች በሚኒስትሮች ምክር ቤት በተወሰነው መሰረት የጡረታ መብት ተጠብቆላቸው የተሰናበቱ ስለሆነ ጥያቄያቸው ተቀባይነት እንደሌለው በመግለጽ ምላሽ መስጠቱ ተመልክቷል፡፡ በሚኒስትሮች ምክር ቤት የተወሰነው አመልካቾች የጡረታ መብት እንዲጠበቅላቸው ነው ወይስ የጡረታ መብት ተጠብቆላቸው እንዲሰናበቱ? ለዚህ ጥያቄ ሁለቱንም አማራጭ መልሶች በመያዝ የሥራ ውሉን መቋረጥ ከአሠሪና ሠራተኛ አዋጁ ድንጋዎች አንጻር እንደሚከተለው እንፈትሻለን፡፡

ከዚያ በፊት ግን በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) የሚኒስትሮች ምክር ቤት ስልጣንና ሚና ምን እንደሆነ እናያለን፡፡ የአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) ድንጋጌ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“…የመንግስት መስሪያ ቤቱ ህልውና በማክተሙ፤ የሰው ኃይል ብዛቱ ከሚፈልገው በላይ በመሆኑ ወይም ከፕራይቬታይዜሽን ጋር በተያያዘ ከስራ እንዲሰናበተ ከተደረገና አገልግሎቱ ከ25 ዓመት ያላነሰና ዕድሜው ከ50 ዓመት ያላነሰ ከሆነ በሚኒስትሮች ምክር ቤት ሲወሰን የአገልግሎት የጡረታ አበል እስከ ዕድሜ ልክ ይከፈለዋል፡፡” (ስርዝ የተጨመረ)

በድንጋጌው ላይ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ስልጣንና የህጉ ዓላማ ብሎም በምክር ቤቱ የሚወሰነው ጉዳይ ምን እንደሆነ ግልጽ ብሎ ይታያል፡፡ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ውሳኔ የሚሰጠው በደንጋጌው በተጠቀሱት ምክንያቶች የተሰናበተ ሰራተኛ አገልግሎቱ ከ25 ዓመት ያላነሰና ዕድሜው ከ50 ዓመት ያላነሰ ከሆነ የአገልግሎት የጡረታ አበል እንዲከፈለው ብቻ ነው፡፡ ስለሆነም የስንብቱ መኖር ከምክር ቤቱ ውሳኔ ይቀድማል፡፡ ምክር ቤቱ በድንጋጌው መሰረት የተሰናበተን ሰራተኛ የጡረታ መብት እንዲያስጠብቅ እንጂ ስራ ላይ ያለን ሰራተኛ እንዲያሰናብት አልተፈቀደለትም፡፡ ስልጣንም አልተሰጠውም፡፡

በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) ሰራተኛው የሚሰናበትባቸው ምክንያቶች በግልጽ ተቀምጠዋል፡፡ ከአሠሪና ሠራተኛ አዋጅ ቁ 377/96 አንጻር ካየናቸው የመንግስት መስሪያ ቤቱ ህልውና ማክተም በአንቀጽ 24(4) በህግ በተደነገገው መሰረት የስራ ውልን የሚያቋርጥ በቂ ምክንያት ሲሆን የሰው ኃይል ብዛቱ መስሪያ ቤቱ ከሚፈልገው በላይ መሆኑ ደግሞ በአንቀጽ 28 ወይም እንደሚሰናበተው ሰራተኛ ቁጥር በአንቀጽ 28 እና 29 የስራ ውልን በማስጠንቀቂያ ብሎም ተጨማሪ የሆነው የአንቀጽ 29 ስርዓት ሲሟላ የሥራ ውል ይቋረጣል፡፡ ፕራይቬታይዜሽን በራሱ የስራ ውል ማቋረጫ ምክንያት አይደለም፡፡

የአዋጁ አንቀጽ 23(2) በባለቤትነት መተላለፍ ሰበብ የስራ ውል ማቋረጥን በግልጽ ይከለክላል፡፡ ሆኖም አንድ የመንግስት የልማት ድርጅት ወደ ግል ከመዛወሩ በፊት ወይም በኋላ የሰራተኖች ቅነሳ ሊደረግ ይችላል፡፡ ከፕራይቬታይዜሽን ጋር በተያያዘ የሚኒስትሮቸ ምክር ቤት ሚና የሚመጣው በአሠሪና ሠራተኛ አዋጁ በአንዱ ወይም በሌላኛው ምክንያት የስራ ውል ከተቋረጠ በኋላ ነው፡፡ ስለሆነም ‘በሚኒስትሮች ምክር ቤት በጡረታ መገለል’ የሚለው አገላለጽ ፈሩን የሳተና ከህጉም አንጻር ተጨባጭነት የሌለው ነገር ነው፡፡

በሰ/መ/ቁ 98099 የሚኒስትሮች ምክር ቤት ውሳኔ የአመልካቾችን የጡረታ አበል ተጠቃሚነት ብቻ በማረጋገጥ የተሰጠ ውሳኔ ከሆነ ተጠሪ ይህንን ውሳኔ መሰረት በማድረግ ብቻ የአመልካቾችን የስራ ውል ሊያቋጥ አይችልም፡፡ የምክር ቤቱ ውሳኔ ተጠሪ ሠራተኞችን ካሰናበተ በኋላ የሚመጣ እንጂ በራሱ የስንብቱ በቂ ምክንያት አይደለም፡፡ ስለዚህ አመልካቾች በህጉ አግባብ የሚቀነሱ ከሆነ ተጠሪ በህጉ በተዘረጋው የቅነሳ ስርዓት ቅነሳ አድርጎ ማስጠንቀቂያ ወይም የማስጠንቂያ ጊዜ ክፍያ ከፍሎ እንዲሁም በቅነሳ ምክንያት የሚከፈለውን ካሳ እና የስንብት ክፍያ ለሰራተኞቹ ከፍሎ በአጠቃላይ በአሠሪና ሠራተኛ ህጉ መሰረት ሙሉ መብታቸውንና ጥቅማቸውን ጠብቆ የስራ ውላቸውን በህጋዊ መንገድ ማቋረጥ አለበት፡፡ ይህ በሌለበት የሚኒስትሮች ምክር ቤት ውሳኔን ለስራ ውሉ መቋረጥ እንደ ምክንያት መጥቀስ አይችልም፡፡

የሚኒስትሮች ምክር ቤት ካለ ስልጣኑ የአመልካቾች የሥራ ውል እንዲቋረጥ ትዕዛዝ ሰጥቶ ከሆነ የአመልካቾች የሥራ ውል ከህግ ውጭ መቋረጡ ብዙም አከራካሪ አይሆንም፡፡ አመልካቾች የሥራ ውል የመሰረቱት ከተጠሪ ጋር እንጂ ከሚኒስትሮች ምክር ቤት ጋር አይደለም፡፡ ስለሆነም የምክር ቤቱ ውሳኔ እንደ ምክንያት ለመቅረብ እንኳን ብቁ አይደለም፡፡ በተጨማሪም ምክር ቤቱ በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) የተሰጠው ስልጣን ሰራተኛን እንዲያሰናብት ሳይሆን የተሰናበተን ሠራተኛ የጡረታ አበል ተጠቃሚነት እንዲያረጋግጥ ብቻ ነው፡፡

ሕጉ የሚለው ይህ ከሆነ ቀጥለን የሰበር ችሎት የሚለው ምን እንደሆነ እንመልከት፡፡ በውሳኔው ላይ የአመልካቾች የሥራ ውል መቋረጥ ህጋዊ ነው የተባለበት የሐተታ ክፍል እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“አመልካቾች በአዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) መሰናበታቸው ከተረጋገጠ ይኼው ውሳኔ በሕጉ በተዘረጋው ስርዓት መሰረት እስካልተለወጠ ድረስ በአዋጅ ቁ 377/96 መሰረት ስንብቱ ህገ ወጥ ነው በማለት የሚከራከሩበት አግባብ የለም፡፡”

አሁንም ለመድገም ያክል ችሎቱ በጠቀሰው አዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) መሰረት የሚኒስትሮች ምክር ቤት የሚሰጠው ውሳኔ ሠራተኛው በድንጋጌው ላይ ተለይተው በተቀመጡት ምክንያቶች በአሠሪና ሠራተኛ ህጉ (ሠራተኛው በመንግስት ሰራተኞች ህግ ቁ 515/1999 የሚገዛ ከሆነ ደግሞ በዚሁ ህግ) መሰረት የሥራ ውሉ ሲቋረጥ የጡረታ አበል ተጠቃሚ እንዲሆን እንጂ የሥራ ውሉን በቀጥታ በማቋረጥ የጡረታ አበል ተጠቃሚ እንዲሆን ማድረግ አይደለም፡፡ ግልጽ መሆን ያለበት ነገር አዋጅ ቁ 714/2003 አንቀጽ 19(7) ለሠራተኛው ተጨማሪ ከለላና ጥበቃ የሚያደርግ ድንጋጌ እንጂ አሠሪው በአሠሪና ሠራተኛ አዋጁ የተዘረጋውን የሥራ ውል ማቋረጥ ስርዓት በአቋራጭ ‘ሸውዶ እንዲያልፍ’ የሚያመቻች ድንጋጌ አይደለም፡፡

Statutory Definitions | Ethiopian Legal Brief.

Click on the alphabets to browse.

A    B   C    D   E   F    G    H   I     J K   L     M    N    O    P    Q    R    S    T    U   V   W   X Y Z

Statutory Definitions, is a new page added to the blog. It is placed next to the About page on the Home menu. It contains alphabetical list of some statutory definitions.

The statutory definitions are taken from a compilation titled “Dictionary of judicial and Statutory Definitions of Legal Terms” (Unpublished, 300 Pages). The compilation comprises of all words and phrases defined by the House of People’s Representatives and the Council of Ministers. It also includes judicial definitions by the Cassation Bench of the Federal Supreme Court and definitions found in the CODEs.

Brief note on how to use:

1.      Abbreviations

P=Proclamation

R=Regulation

Hence:

(P331/03) is to mean Proclamation Number 331/2003 and (R17/97) stands for Regulation Number 17/1997.  A Table of Legislation is provided in the compilation to identify the full title of proclamations and regulations.

2.      Terms having similar definitions are separated by a comma. For instance, the statutory definition for academic staff is provided in the following way:

Academic Staff

(R60/99, R61/99, R62/99, R63/99, and R68/01) means any employee engaged in teaching or research activities

This indicates that academic staff is defined similarly in regulations number 60, 61, 62, 63 and 68.

3.      When one word is defined differently, the definitions are listed in their order of publication on the relevant statutes.

For instance, here is how the definitions of ‘beneficiary’ are listed.

Beneficiary

(R91/2003, R154/2008) means a student at a public higher education institution pursuing higher education or training and who has entered into an obligation with the concerned institution for the future payment of the cost of his/her education or training and other services

(P653/09) means a Head of State or Government, Senior Government Official, Member of Parliament or Judge who is enjoying or entitled to the rights and benefits under this Proclamation

(P690/10) means a person entitled to receive the benefit packages under the social health insurance scheme

(P714/2011) means a public servant or his survivor who receives benefits or fulfils the conditions for receiving benefits in accordance with this Proclamation

(P715/2011) means an employee of private organization or his survivor who receives benefits or fulfils the conditions for receiving benefits

(P780/2013) means a person who receives benefits or profits, or is designated as the recipient of funds or other property 

This shows that similar definitions are provided for beneficiary in regulations number 91 and 154. However, the term is defined differently in proclamations number 653, 690, 714, 715 and 780.

4. No changes have been made to spelling and grammatical errors that appear on the statutes. However, when such errors are likely to create ambiguity, an alternative spelling has been provided. The word or phrase with a spelling error is also included in within a bracket.

For instance let’s have a look at the statutory definition of Rights to Lien:

Rights to Lien (P372/03) it is a preferential rights of the warehouse man over the goods stored in a warehouse or over the pledgee [pleadgee] of warehouse receipts [recipts] or over the bailer or his transferee on the proceeds earned from sale of the goods, in relation to the cost incurred pursuant [persuant] to the provision of this proclamation to store, deposit prepare pack, transport, insure and for Labour and professional work and incurred to properly [preperly] handled the goods and sale including [includily] the unpaid and remaining warehouse cost

The words pleadgee, recipts, persuant, preperly, includily all appear on the legislative text (i.e. proclamation number 372/03).

ማውጫ
ከአምስት ያላነሱ ዳኞች

ምንም ምክንያት የሌለው ውሳኔ

በቅጽ ውስጥ ያልተካተቱ (ያልታተሙ) ውሳኔዎች

ወደኋላ ተመልሶ ስለመስራት (retro-activity)

የህግ ትርጉም መለወጥ

ሰበር ውሳኔ የሰጠበት ህግ ‘ሲሻር’ የውሳኔው የአስገዳጅነት ውጤት

የሰበር ውሳኔ አስገዳጅነት ፡የሰበር ውሳኔዎች ዳሰሳ

ከአምስት ያላነሱ ዳኞች

የሰበር ችሎት የህግ ትርጉም በስር ፍርድ ቤቶች አስገዳጅነት የሚኖረው ከአምስት ያላነሱ ዳኞች በተሰየሙበት የተሰጠ እንደሆነ ነው፡፡ [አዋጅ ቁ 454/1997 የፌደራል ፍርድ ቤቶች አዋጅን እንደገና ለማሻሻል የወጣ አዋጅ አንቀጽ 2(1) ] ለሰበር የሚቀርብ አቤቱታ በዋናው ችሎት ከመታየቱ በፊት ሶስት ዳኞች በተሰየሙበት አጣሪ ችሎት ያስቀርባል ተብሎ ትዕዛዝ መሰጠት አለበት፡፡ [አዋጅ ቁ 25/88 አንቀጽ 22(1)] አቤቱታው አያስቀርብም ከተባለ ውድቅ ተደርጎ መዝገቡ ይዘጋል፡፡ አያስቀርብም የሚል ትዕዛዝ የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ለሰበር የሚያበቃ መሰረታዊ ስህተት እንደሌለበት ከሚያመለክት በስተቀር እንደ ህግ ትርጉም አይቆጠርም፡፡ ይህም የአጣሪ ዳኞች ቁጥር ከአምስት ማነሱ ጋር ተዳምሮ ሲታይ ያስቀርባል/አያስቀርብም የሚል ትዕዛዝ በስር ፍርድ ቤቶች አስገዳጅነት እንደለሌለው ይጠቁመናል፡፡

በአመልካች የኢትዮጵያ አእምሯዊ ንብረቶች ጽ/ቤት እና ተጠሪ አቶ ጥበበ አየለ (ግንቦት 13 ቀን 2003 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 59025 ቅጽ 12) መካከል በነበረው ክርክር በተመሳሳይ ጉዳይ ላይ አመልካች ያቀረበው የሰበር ቅሬታ ለሰበር ችሎቱ አያስቀርብም ተብሎ በመዘጋቱ የተያዘውም ጉዳይ በተመሳሳይ መንገድ መስተናገድ እንደሚገባው በተጠሪ በኩል ክርክር ቀርቧል፡፡ ችሎቱም በሶስት ዳኞች በአጣሪ ችሎት የሚሰጠው ትዕዛዝ አስገዳጅነት እንደሌለው በመጠቆም የተጠሪን ክርክር ውድቅ አድርጎታል፡፡

የሰበር አቤቱታ ያስቀርባል ከተባለ በኋላ ከሞላ ጎደል በሁሉም ጉዳዮች ክርክር የሚታየው በአምስት ዳኞች ነው፡፡ ሆኖም አንዳንድ ጊዜ በጣም መሰረታዊ የሆነ የህግ ትርጉም የሚያስነሳ ጉዳይ ሲኖር እንዲሁም ችሎቱ በፊት የነበረውን አቋም በግልጽ ሲቀይር ጉዳዩ የሚታየው በሰባት ዳኖች ነው፡፡ ሰባት ዳኞች በተሰየሙበት በሰበር ችሎት ከተሰጡ ውሳኔዎች መካከል ሰ/መ/ቁ 29181  [አመልካች የኢትዮጵ ንግድ ባንክ እና ተጠሪ እነ አቶ ልየው ቸኮል (2 ሰዎች) ታህሳስ 20 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 10] 34329 [አመልካች የኢትዮጵ ንግድ ባንክ እና ተጠሪ እነ አቶ ፈቃደ ደምስስ (2 ሰዎች) ታህሳስ 20 ቀን 2002 ዓ.ም. ያልታተመ]  39362 [አመልካች እነ አቶ ንጉሴ ታምራት (6 ሰዎች) እና ተጠሪ በከልቻ ትራንስፖርት አክስዮን ማህበር ታህሳስ 12 ቀን 2002 ዓ.ም. ያልታተመ] እንዲሁም 42239 [አመልካች ብሔራዊ ማዕድን ኮርፖሬሽን ኃላ.የተ.የግል ኩባንያ እና ተጠሪ ዳኒ ድሪሊንግ ኃላ.የተ.የግል ኩባንያ ጥቅምት 29 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 10]  ይገኙበታል፡

ምንም ምክንያት የሌለው ውሳኔ

የሰበር ችሎት የሚሰጠው የህግ ትርጉም አስገዳጅነት በህግ የተወሰነ እንደመሆኑ የስር ፍርድ ቤቶች ቢያምኑበትም ባያምኑበትም መቀበልና ተፈጻሚ የማድረግ ግዴታ አለባቸው፡፡ ሆኖም በህግ መደንገጉ ብቻውን የሰበር ችሎት ውሳኔ በስር ፍርድ ቤቶች ሙሉ ተቀባይነትና ተፈጻሚነት ኖሮት ወጥነትና ተገማችነትን ለማስፈን ዋስትና አይሆንም፡፡ ስለሆነም የአስገዳጅነት ኃይል በህግ ብቻ ሳይሆን በአሳማኝነት ኃይል መታገዝ ይኖርበታል፡፡ ምክንያት የሌለው ብሎም ምክንያታዊ ያልሆነ ውሳኔ የአሳማኝነት ኃይል አይኖረውም፡፡ ይህ ደግሞ የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔውን እንዳላዩ በማለፍ ተቃራኒ ውሳኔ እንዲሰጡና ተመሳሳይ ጉዳዮች የችሎቱን በር እንዲያጣብቡ በር ይከፍታል፡

በፍርድ ቤት በሚሰጥ ውሳኔ ላይ በዋነኛነት የተያዘውን ጭብጥ፤ ጭብጡ እንዴት እንደተወሰነና የተወሰነበትን ምክንያት መግለጽ አለበት፡፡ [የፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ 182(1)] ምክንያት የሌለው ውሳኔ መሰረታዊ ጉድለት አለበት፡፡ በተለይ በሰበር ችሎት የሚሰጥ ውሳኔ ሁልጊዜም ቢሆን ምክንያት ሊኖረው ይገባል፡፡ ችሎቱ ምክንያት መስጠት ያለበት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሲሽር ብቻ አይደለም፡፡ ውሳኔውን ለማጽናትም ምክንያት ያስፈልጋል፡፡
ይህንን የውሳኔ አጻጻፍ መርህና ስርዓት በሚጣረስ መልኩ የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 27162 (አመልካች ወ/ሮ እሸት መሐመድ እና ተጠሪ ዘይነባ አህመድ ጥቅምት 25 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ) የሰጠው ውሳኔ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“ለዚህ ችሎት ጥቅምት 23 ቀን 1999 ዓ.ም በተፃፈ ማመልከቻ የቀረበው የሰበር አቤቱታ ለተጠሪ ደርሶ ሐምሌ 2ዐ ቀን 1999 ዓ.ም. የተፃፈ የመልስ ማመልከቻ አቅርቧል፡፡
የግራ ቀኙን ክርክር አቤቱታው ከቀረበበት ውሣኔ መደምደሚያና ለዚህም መሠረት ከሆነው የሕግ ትንታኔ አንፃር ተመርምሮ ውሣኔው ጉድለት የሌለበት ሆኖ ስለተገኘ በከፍተኛ ፍ/ቤት በመዝገብ ቁጥር 41534 በሐምሌ 17 ቀን 1998 ዓ.ም የተሰጠው ውሣኔ በፍ/ብ/ስ/ስ/ሕግ 348/1/ መሠረት ፀንቷል፡፡ ይፃፍ ግራ ቀኙ ኪሣራቸውን ለየራሣቸው ይቻሉ፡፡ መዝገቡ ተዘግቷል፡፡ ይመለስ፡፡”

ከዚህ ውሳኔ ጋር ተመሳሳይነት ባለው መልኩ በሰ/መ/ቁ 39403 [አመልካች እነ ወ/ሮ ሄርሜላ ውድነህ እና ተጠሪ መሠረት ሀብታሙ ሐምሌ 3 ቀን 2003 ዓ.ም. ያልታተመ] ፤ 24515 [አመልካች እነ አቶ ሐብቴ ዙርጋ እና ተጠሪ እነ አቶ ሙሉሸዋ ተፈራ ጥቅምት 20 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ] ፤ 16239 [አመልካች እነ አቶ ኃይሉ ቶላ እና ተጠሪ አቶ ግርማ ሁሪሣ ታህሳስ 26 ቀን 1999 ዓ.ም. ያልታተመ] ፤ 16614 [አመልካች ኢስት አፍሪካ ቦትሊንግ ኃ/የተ/የግ/ማ/ እና ተጠሪ እነ አቶ ተዘራ ዘለቀ ኃዳር 28 ቀን 1999 ዓ.ም. ያልታተመ] ፤ እና 16842 [አመልካች አቶ ተሰማ ዘረፋ እና ተጠሪ አቶ አብሴ ዓለሙ ወራሾች ታህሳስ 19 ቀን 1999 ዓ.ም. ያልታተመ] ፤ አንዳችም ምክንያት ሳይቀርብ ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡

በጣም የሚገርመው የውሳኔዎቹ ምክንያት አልባነት ብቻ ሳይሆን ከግማሽ ገጽ የምታንስ ውሳኔ ለመጻፍ ከአንድ ዓመት እስከ ሶስት ዓመት መፍጀቱ ነው፡፡ በውሳኔዎቹ ላይ አቤቱታ የቀረበበትና ውሳኔ የተሰጠበት ቀን ያለው ልዩነት ትንሹ አንድ አመት ሲሆን ትልቁ ደግሞ ሶስት ዓመት ነው፡፡ ሌላው አስገራሚው ነገር ደግሞ የሰ/መ/ቁ 24515 ሶስት ለሁለት በሆነ አብላጭ ድምጽ የተሰጠ ሲሆን ጥልቅ በሆነ የህግ ትንተና ተደግፎ አስር ገጽ የልዩነት ሓሳብ በውሳኔው ላይ ሰፍሯል፡፡ የዚህ ልዩነት ተገላቢጦሹ ደግሞ በሰ/መ/ቁ 3915 [አመልካች የኢትዮ/አየር መንገድ እና ተጠሪ አቶ እንደርታ መስፍን ሚያዝያ 22 ቀን 2002 ዓ.ም. ያልታተመ] ታይቷል፡፡ በዚህ መዝገብ የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ አራት ለአንድ በሆነ አብላጨ ድምጽ የተሻረ ሲሆን አነስተኛው ድምጽ ለመለየት የሰጠው ምክንያት “የስር ፍ/ቤቶች የሰጡት ውሳኔ መሰረታዊ የሕግ ስህተት የተፈጸመበት ባለመሆኑ…” የሚል ነው፡፡ በእርግጥ ይህ ምክንያት አይደለም፡፡ የምክንያት አለመኖር እንጂ፡

በቅጽ ውስጥ ያልተካተቱ (ያልታተሙ) ውሳኔዎች
የሰበር ችሎት ውሳኔ ቀላልና አመቺ በሆነ መንገድ ለስር ፍርድ ቤቶች እንዲደርስ ካልተደረገ በተመሳሳይ ጉዳዮች ላይ ጥራትና ወጥነት ያለው ፍርድ አይኖርም፡፡ የፌደራል ፍርድ ቤቶች አዋጅን እንደገና ለማሻሻል የወጣው አዋጅ ቁ 454/1997 አንቀጽ 2(1) የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት አስገዳጅ የህግ ትርጉም የተሰጠባቸውን ውሳኔዎች በየደረጃው ላሉ ፍርድ ቤቶችና ሌሎች የሚመለከታቸው አካላት አሳትሞ እንደሚያሰራጭ ይደነግጋል፡፡ ይህ በጠቅላይ ፍርድ ቤቱ ላይ የተጣለው ግዴታ ከሰበር ውሳኔ አስገዳጅነት ጋር በተያያዘ አከራካሪ ጥያቄ ያስነሳል፡፡ እስከአሁን ድረስ የፌ/ጠ/ፍ/ቤት አስገዳጅ የህግ ትርጉም የተሰጠባቸውን ውሳኔዎች በአስራ ስድስት ቅጾች አሳትሞ አሰራጭቷል፡፡ ሆኖም ቅጾቹ ሁሉንም የሰበር ውሳኔዎች ያካተቱ አይደለም፡፡ ይህ ደግሞ በቅጽ ውስጥ ያልተካተቱ (ያልታተሙ) ውሳኔዎች በአዋጁ መሰረት አስገዳጅ ናቸው? የሚል ጥያቄ ያስነሳል፡፡

እስካሁን ድረስ ጥያቄው በሰበር ችሎት የህግ ትርጉም አልተሰጠውም፡፡ ሆኖም ችሎቱ ራሱ ያልታተሙ ውሳኔዎችን ሲጠቅስ ይስተዋላል፡፡ የሰ/መ/ቁ 44218 [አመልካች የኢትዮጵያ ኤሌክትሪክ ኃይል ኮርፖሬሽን እና ተጠሪ እነ አቶ ታጁ አባጋሮ (21 ሰዎች) ግንቦት 13 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 9] ችሎቱ በሰ/መ/ቁ 43197 የሰጠውን አስገዳጅ የህግ ትርጉም ይጠቅሳል፡፡ ሆኖም 43197 በቅጽ ውስጥ የለም፡፡ በሰ/መ/ቁ. 39580 [አመልካች አልታቤ ኮሌጅ እና ተጠሪ ሠይድ መሐመድ ግንቦት 18 ቀን 2001 ዓ.ም ያልታተመ] እንዲሁ ችሎቱ የሰ/መ/ቁ 39579ን በመጥቀስ ውሳኔ የሰጠ ቢሆንም የሰ/መ/ቁ 39579 በቅጾቹ ውስጥ አልተካተተም፡፡ በተመሳሳይ መልኩ ችሎቱ በሰ/መ/ቁ 42901 (ቅጽ 8) ላይ በሰ/መ/ቁ 40055 የሰጠውን ተመሳሳይ የሕግ ትርጉ የሚጠቅስ ቢሆንም ይህ የተጠቀሰው የሰበር ውሳኔ በቅጾቹ ውስጥ አልተካተም፡፡ የችሎቱ አካሄድ በቅጽ ያልተካተተ ውሳኔ የአስገዳጅነት ኃይል እንዳለው የተቀበለው ይመስላል፡፡

ወደኋላ ተመልሶ ስለመስራት (retro-activity)
የሰበር ውሳኔ አስገዳጅ መሆን የሚጀምረው ከመቼ ጀምሮ ነው? የሰበር ውሳኔ በትርጉም የሚፈጠር ራሱን የቻለ ህግ ነው፡፡ በተወካዮች ምክር ቤት የሚወጣ አዋጅና በሚኒስትሮች ምክር ቤት የሚወጣ ደንብ በነጋሪት ጋዜጣ ታትሞ ከወጣበት ቀን ጀምሮ ተፈጻሚነት ያገኛል፡፡ በመርህ ደረጃ ህግ ወደ ኋላ ተመልሶ አይሰራም፡፡ በተለይ በወንጀል ህግ ይህ መርህ ህገ መንግስታዊ መሰረት ያለው ነው፡፡ በፍትሐ ብሔር ጉዳይም ቢሆን ቀድመው የተከናወኑ ህጋዊ ተግባራት ውጤትና አፈጻጸም ብዙውን ገዚ በ’መሸጋገሪያ ድንጋጌዎች’ በግልጽ ተለይቶ ይወሰናል፡፡

የሰበር ውሳኔ እንደ ማናቸውም የፍርድ ቤት ውሳኔ ሁሉ ተጽፎና በአስቻሉት ዳኞች ተፈርሞ ለተከራካሪ ወገኖች በይፋ ከተነበበት ቀን ጀምሮ የጸና (ውጤት ያለው) ይሆናል፡፡ [ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ 181(1)] ሆኖም የሰበር ውሳኔ በተከራካሪ ወገኖች ላይ ከሚኖረው ውጤት በተጨማሪ በስር ፍርድ ቤቶችም ላይ የአስገዳጅነት ውጤት አለው፡፡ በስር ፍርድ ቤቶች ላይ አስገዳጅነቱ መቼ እንደሚጀምር ራሱን የቻለ የህግ ትርጉም የሚፈልግ ጥያቄ ነው፡፡ ጥያቄው በዋነኛነት በውሳኔው መታተምና አለመታተም ላይ ያጠነጥናል፡፡ በዚህ ነጥብ ላይ በሰበር ችሎት የተሰጠ የህግ ትርጉም ባይኖርም ከላይ በቅጽ ውስጥ ያልተካተቱ ውሳኔዎች አስመልክቶ እንዳየነው ያልታተመ ውሳኔ በችሎቱ ሳይቀር መጠቀሱ ህትመት ቅድመ ሁኔታ ስላለመሆኑ ተቀባይነት አግኝቷል ለማለት እንችላለን፡፡ ስለሆነም የሰበር ችሎት ውሳኔ በይፋ ከተሰጠበት ቀን ጀምሮ አስገዳጅነት ይኖረዋል ብሎ መደምደም የሚያስኬድ ነው፡፡
የሰበር ውሳኔ አስገዳጅነት ወሰኑ በስር ፍርድ ቤቶች ላይ የተገደበ ነው፡፡ በነጋሪት ጋዜጣ ታትሞ እንደሚወጣ ህግ በማናቸውም የፌደራል ወይም የክልል ህግ አውጪና አስፈጻሚ እንዲሁም ማንኛውም የተፈጥሮ ሰውና በህግ የሰውነት መብት በተሰጠው አካል [የፌደራል ነጋሪት ጋዜጣ ማቋቋሚያ አዋጅ ቁ 3/1987 አንቀጽ 2(3)] ላይ አስገዳጅነት የለውም፡፡ አስገዳጅነቱ በስር ፍርድ ቤቶች ላይ ብቻ መሆኑ ወደ ኋላ ተመልሶ ከመስራት ጋር በተያያዘ ሁለት መሰረታዊ ቁምነገሮች ያስጨብጠናል፡፡

ይኸውም፤

• አንደኛ የሰበር ችሎት ውሳኔ ከሰጠበት ጋር ተመሳሳይ የሆነ ጉዳይ በማናቸውም ደረጃ በሚገኝ ፍርድ ቤት ላይ በክርክር ላይ በሚገኝበት ጊዜ ሁሉ አስገዳጅነት ይኖረዋል፡፡ ለክርክሩ መነሻ የሆነው ጉዳይ ሰበር ውሳኔ ከመስጠቱ በፊት የተፈጸመ ቢሆንም ክርክሩን ለመፍታት አስገዳጅነት አለው፡፡ ክርክሩ የሰበር ውሳኔ ከተሰጠበት ቀን በፊት ተጀምሮ ሊሆን ይችላል፡፡ ወይም ደግሞ በሰበር አስገዳጅ የህግ ትርጉም የተሰጠው ጉዳዩ በመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት ውሳኔ አግኝቶ በይግባኝ ክርክር ጊዜ ሊሆን ይችላል፡፡ ከዚያም አልፎ ጉዳዩ በክልል ሰበር ሰሚ ችሎት እየታየ ባለበት ወቅት ለጉዳዩ አግባብነት ያለው አስገዳጅ የህግ ትርጉም ከተሰጠ ተፈጻሚነት ይኖረዋል፡፡ በሰመ/ቁ 84353 (አመልካች ጥቁር አባይ ኮንስትራክሽን አ/ማህበር ሂሣብ አጣሪ የመንግስት የልማት ድርጅቶች ባለአደራ ቦርድ እና ተጠሪ ወጋገን ባንክ አ/ማህበር ጥር 2 ቀን 2005 ዓ.ም. ቅጽ 14) መካከል በነበረው ክርክር ተጠሪ ለተያዘው ጉዳይ ካቀረባቸው ክርክሮች አንዱ ፍርድ ቤት ባንክ ለብድር መክፈያ በያዘው ንብረት ላይ የሚካሄድ ሐራጅ እንዲቆም ወይም እንዲፈርስ በሚል የሚቀርብን ክስ አይቶ የመዳኘት ስልጣን እንደሌለው የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 70824 አስገዳጅ የህግ ትርጉም መስጠቱን የሚጠቅስ ሲሆን አመልካች በበኩሉ ለክርክሩ መነሻ የሆነው ሐራጅ የሰበር ችሎት የህግ ትርጉም ከመስጠቱ ከአምስት ቀናት በፊት የተደረገ በመሆኑ የሰበር ሰሚው ትርጉም ወደ ኋላ ተመልሶ ሊሰራ አይገባም በማለት ተከራክሯል፡፡ ችሎቱ የአመልካችን ክርክር ያልተቀበለው ሲሆን ወደ ኋላ ተመልሶ መስራትን አስመልክቶ በሐተታው እንዳሰፈረው አስገዳጅነት ያለው የህግ ትርጉም “…ተፈጻሚነቱ በተመሣሣይ ጉዳይ በሌሎች ወገኖች ክርክር በተፈጠረበት ጊዜ ይህንኑ አስመልክቶ በሰበር ሰሚ ችሎት የተሰጠ ትርጉም አለ ወይስ የለም ከሚለው ነጥብ አንጻር ታይቶ ተፈጻሚ የሚሆን እንጂ ትርጉም የተሰጠበትንና የክርክር ምክንያት የሆነው ነገር መቼ ተፈጸመ…ከሚለው የጊዜ ቅደም ተከተል አንጻር እየታየ የሚፈጸም” አይደለም፡፡
• ሁለተኛ አስገዳጅ የህግ ትርጉም ክርክሩ ተቋጭቶ ውሳኔ ባገኘ ጉዳይ ላይ ወደ ኋላ ተመልሶ አይሰራም፡፡ ውሳኔ ያገኘ ጉዳይ በይግባኝ እስካልተሻረ ድረስ የተሳሳተም ቢሆን ተፈጻሚነት አለው፡፡ ውሳኔው መሰረታዊ የህግ ስህተት እንደተፈጸመበት ከጊዜ ኋላ በተሰጠ አስገዳጅ የህግ ትርጉም ግልጽ ሆኖ ቢታይም ትርጉሙ ውሳኔውን የማሻር ውጤት የለውም፡፡ የሰበር ችሎት ራሱ የሰጠውን የህግ ትርጉም በሚለውጥበት ጊዜም የተሻረውን የህግ ትርጉም መሰረት በማድረግ የተሰጠ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ እንደጸና ይቆያል፡፡ የአዋጅ ቁ 457/97 ዓይነተኛ ዓላማ፤

“…ውሳኔ የሚያሻቸው ጉዳዮች ዓይነት ከዚህ በፊት በፌደራል ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ችሎት ቀርበው ትርጉም ተሰጥቶባቸው ከሆነ በሀገሪቱ ወጥ የሆነ የሕግ አተረጓጎምና አፈጻጸም ማስፈን እንዲቻል በተመሣሣይ ታይተው እንዲወሰኑ ለማድረግ እንዲቻል እንጂ ሥርዓቱን አሟጦ በውሳኔ የተቋጨን ጉዳይ ሁሉ እንደገና እየቀሰቀሱ የተረጋጋውን ሁኔታ ለማናጋት ወይም ተከራካሪ ወገኖችን ተገማች ላልሆነ የዳኝነት ስርዓት ለመጋበዝ ተፈልጎ አይለም፡፡”

(አመልካች አቶ ጌታቸው ደያስ (ሁለት ሰዎች) እና ተጠሪ ወ/ሮ ሩቅያ ከድር መጋቢት 12 ቀን 2004 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 68573 ቅጽ 13)

የህግ ትርጉም መለወጥ

የሰበር ውሳኔ አስገዳጅነቱ ለስር ፍርድ ቤቶች እንጂ ለራሱ ለችሎቱ አይደለም፡፡ ችሎቱ በሌላ ጊዜ በተመሳሳይ ጭብጥ የተለየ ትርጉም ሊሰጥ ይችላል፡፡ ምንም እንኳን የሰበር ችሎቱ በሌላ ጊዜ በተመሳሳይ ጭብጥ የተለየ ትርጉም መስጠት ቢችልም በጠባቡ ካልተተገበረ የሰበር ውሳኔ በስር ፍርድ ቤቶች ሊኖረው የሚገባውን የተሰሚነትና የተቀባይነት ደረጃ በእጅጉ ዝቅ ያደርገዋል፡፡ መረሳት የሌለበት ነገር ወጥነት ለስር ፍርድ ቤቶች ብቻ ሳይሆን ለራሱ ለችሎቱም በእጅጉ ያስፈልገዋል፡፡ በአንድ ጭብጥ ላይ በየጊዜው የሚቀያየር የሰበር ውሳኔ በስር ፍርድ ቤቶች ዘንድ ተፈጻሚነቱ አጠያያቂ ነው፡፡ ስለሆነም በአንድ ጭብጥ ላይ ወዲያው ወዲያው በሰበር ችሎት የአቋም ለውጥ በሚኖር ጊዜ የስር ፍርድ ቤቶችን ከማደናገሩም በላይ የውሳኔውን የተሰሚነት ደረጃ ዝቅተኛ ያደርገዋል፡፡ በተመሳሳይ ጭብጥ የተለየ ትርጉም መስጠት እጅግ አስፈላጊ የሚያደርጉ ሁኔታዎች ወይም ምክንያቶች መኖራቸው እስካልተረጋገጠ ድረስ አንድ ጊዜ የተሰጠ ውሳኔ ፀንቶ ሊቆይ ይገባል፡፡ የተለየ ትርጉም ሲያስፈልግ ለውጥ ማድረግ የተፈለገበትን ምክንያት በአዲሱ ውሳኔ ላይ በግልጽ ማመልከትና የበፊቱን ውሳኔ በማያሻማ መልኩ በግልጽ መሻር ያስፈልጋል፡፡

በግልጽ የሚደረግ የትርጉም ለውጥ ያልተገባ ውዥንብርን ያስወግዳል፡፡ በአነስተኛ ወጪ ፍትሕ በቀላሉ እንዲሰፍንም ያደርጋል፡፡ የቀድሞ የህግ ትርጉም በግልጽ ቀሪ ተደርጎ አዲስ አቋም ከተያዘባቸው መዝገቦች መካከል ሰ/መ/ቁ 42239 [አመልካች ብሔራዊ ማዕድን ኮርፖሬሽን ኃላ.የተ.የግል ኩባንያ እና ተጠሪ ዳኒ ድሪሊንግ ኃላ.የተ.የግል ኩባንያ ጥቅምት 29 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 10] ፤ 43821 [አመልካች ወ/ሮ ትርሐስ ፍስሐዬ እና ተጠሪ ወ/ሮ ዘነበች በሪሁን ጥር 5 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9 ] እና 36730 [አመልካች የኢትዮጵያ ኤሌክትሪክ ኃይል ኮርፖሬሽን እና ተጠሪ አቶ አማረ ገላው ሐምሌ 30 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9] ተጠቃሽ ናቸው፡፡ በሰ/መ/ቁ 36730 የግልግል ዳኝነት ጉባኤ የሚሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ እንደሆነ ስምምነት ከተደረገ በሰበር ችሎት ሊታይ አይችልም በማለት በሰ/መ/ቁ 21849 ተሰጥቶ የነበረው የህግ ትርጉም ተሸሮ ችሎቱ የጉባኤውን ውሳኔ ለማየት ስልጣን እንዳለው ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡ በሰ/መ/ቁ 43281 ዳኝነት እንደገና እንዲታይ ጥያቄው መቅረብ ያለበት ይግባኝ ከመቅረቡ በፊት እንደሆነ በሰ/መ/ቁ 16624 ተሰጥቶ የነበረው የህግ ትርጉም ተለውጦ ከይግባኝ በኋላም ሊቀርብ እንደሚችል አቋም ተይዞበታል፡፡ የሰመ/ቁ 36730 የይርጋ ማቋረጫ ምክንያትን የሚመለከት ሲሆን ከዚህ ቀደም በሰ/መ/ቁ 16648 ስልጣን ለሌለው የዳኝነት አካል ክስ ማቅረብ የይርጋ ጊዜን እንደማያቋርጥ ተደርጎ ህጉ መተርጎሙ አግባብነት እንደሌለው ታምኖበት ይርጋን እንደሚያቋርጥ የህግ ትርጉም ተሰጥቶበታል፡፡

የትርጉም ለውጥ በተደረገባቸው ሶስቱም መዝገቦች ውሳኔ የተሰጠው ሰባት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት ነው፡፡ ይህም የትርጉም ለውጥ ከሚደረግበት ስርዓት ጋር በተያያዘ ጥያቄ እንድናነሳ ያስገድደናል፡፡ ሰባት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት የተሰጠ የህግ ትርጉም ከሰባት ያነሱ ለምሳሌ አምስት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት ሊለወጥ ይችላል? የዳኞች ቁጥር እንደተጠበቀ ሆኖ በሙሉ ድምጽ የተሰጠ ውሳኔ በአብላጭ ድምጽ ሊለወጥ የመቻሉ ጉዳይም ሌላው በጥያቄነት መነሳት ያለበት ነው፡፡

ሰበር ውሳኔ የሰጠበት ህግ ‘ሲሻር’ የውሳኔው የአስገዳጅነት ውጤት

የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰበር ችሎት ውሳኔ በስር ፍርድ ቤቶች ላይ የአስገዳጅነት ውጤት እንዲኖረው በህግ የተደነገገው በ1997 ዓ.ም. ሲሆን የሰበር ችሎት የዚህን አዋጅ መውጣት ተከትሎ በሰበር ስልጣኑ የሚሰጣቸው ውሳኔዎች በፌደራልና በክልል የስር ፍርድ ቤቶች ላይ የአስገዳጅነት ውጤት አግኝተዋል፡፡ ሆኖም በአዋጅ ቁ 454/1997 ላይ የድንጋጌ ለውጥ ሳይኖር የአንድ አዋጅን መሻር ተከትሎ በሰበር ትርጉም የተሰጠበት ውሳኔ የሚኖረው ህጋዊ ውጤት በህጉ አፈፃፀም ላይ በተግባር የሚያጋጥም ችግር ሆኗል፡፡

በእርግጥ ሰበር ትርጉም የሰጠበት ህግ ተሸሮ ትርጉም የተሰጠበት ድንጋጌም ቀሪ ወይም ውጤት የሌለው በሚሆንበት ጊዜ ውሳኔውም ያለ አንዳች ቅድመ-ሁኔታ ለቀጣይ ተመሳሳይ ጉዳዮች የአስገዳጅነት ውጤት ሊኖረው እንደማይችል ግልጽ ነው፡፡ ለምሳሌ አዋጅ ቁጥር 639/2001 ለባንክ ወይም ለአነስተኛ የፋይናንስ ተቋም ብድር መያዣነት የተሰጠ የማይንቀሳቀስ ንብረትን የሚመለከት ውል በፍርድ ቤት መዝገብ ወይም ስልጣን በተሰጠው አዋዋይ ፊት መፈረም እንደማያስፈልገው በመደንገግ በፍትሐ ብሔር ህግ ቁጥር 1723 ስር የተመለከተውን ቅድመ-ሁኔታ በከፊል ቀሪ አድርጎታል፡፡ ስለሆነም የሰበር ችሎት ከዚህ አዋጅ መውጣት በፊት የፍትሐ ብሔር ህግ ቁጥር 1723ን መሰረት በማድረግ ለባንክ ወይም ለአነስተኛ የፋይናንስ ተቋም ብድር መያዣነት የተሰጠ የማይንቀሳቀስ ንብረትን የሚመለከት ውልን በመተርጎም የሰጣቸው ውሳኔዎች በስር ፍርድ ቤቶች የአስገዳጅነት ውጤት አይኖራቸውም ማለት ነው፡፡

ይሁን እንጂ አንዳንድ ጊዜ አንድ አዋጅ ሙሉ በሙሉ ተሽሮ በአዲስ አዋጅ ሲተካ በተሻረው አዋጅና በአዲሱ አዋጅ የሚገኙ የተወሰኑ ድንጋጌዎች ምንም ዓይነት የይዘት ለውጥ አይደረግባቸውም፡፡ ለዚህ ጥሩ አብነት የሚሆነን የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 42/85 በ377/96 መተካት ነው፡፡ ምንም እንኳን አዋጅ ቁጥር 42/85 በ377/96 የተሻረ ቢሆንም በቀድሞው አዋጅ ላይ የነበሩ ብዙ ድንጋጌዎች ምንም ዓይነት የይዘት ለውጥ አልተደረገባቸውም፡፡ ለምሳሌ የአዋጁን የተፈጻሚነት ወሰን የሚመለቱ ድንጋጌዎች፤ የስራ ውል አመሰራረትን የሚመለከቱ ድንጋጌዎች፤ የስራ ውል የሚቆይበትን ጊዜ አስመልክቶ የተቀመጡ ድንጋጌዎች (አዲስ ንዑስ አንቀጾች ከመጨመራቸው ውጪ የቀድሞ ድንጋጌዎች አልተቀየሩም) እንዲሁም ሌሎች ብዙ ድንጋጌዎች ይዘታቸው አልተቀየረም፡፡

እዚህ ላይ ጥያቄ ይነሳል፡፡ የይዘት ለውጥ ባልተደረገበት አንቀጽ ላይ አዋጅ ቁጥር 42/85ን መሰረት በማድረግ በሰበር የተሰጠ ውሳኔ አዋጁ በ377/96 ከተሻረ በኋላም የአስገዳጅነት ውጤት አለው? በዚህ ነጥብ ላይ የሰበር ችሎት በሁሉም ዓይነት የስራ ክርክር፤ የፍትሐብሔር፤ የወንጀልና ሌሎች ጉዳዮች ላይ ወጥ በሆነ መልኩ ተፈፃሚነት ያለው ውሳኔ ያልሰጠ ቢሆንም የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይን በተመለከተ ግን በከፊልም ቢሆን ምላሽ ሰጥቶበታል፡፡ ስለሆነም በአዋጅ ቁጥር 42/85 መሰረት የተሰጠ የሰበር ውሳኔ አዋጅ ቁጥር 377/96 ከወጣ በኃላ በአዲሱ አዋጅ መሰረት የሚነሱ የስራ ክርክሮች ላይ የሚኖረውን ህጋዊ ውጤት በከፊልም ቢሆን ምላሽ ያገኘ ይመስላል፡፡

በአመልካች ሐመረ ወርቅ ቅ/ማሪያም ቤተክርስቲያን ሰበካ ጉባኤ ጽ/ቤት እና መልስ ሰጭዎች እነ ዲያቆን ምህረተ ብርሐን (6 ሰዎች) (ግንቦት 4 ቀን 1998 ዓ.ም ሰ/መ/ቁ 18419 ቅጽ 8) በነበረው የአሰሪና ሰራተኛ ክርክር ሰበር ችሎቱ የተያዘውን ጉዳይ ብቻ አስመልክቶ እንዳለው አዋጅ ቁጥር 42/85 በአዋጅ ቁጥር 377/96 የተሻረ ቢሆንም ነጥቡን በሚመለከት ሁለቱ አዋጆች አንድ አይነት ድንጋጌዎችን የያዙ በመሆኑ ችሎቱ የአዋጅ ቁጥር 42/85 ድንጋጌዎችን መሰረት አድርጎ በተጠቀሰው ነጥብ ላይ የሰጠው የህግ ትርጉም ለአዋጅ ቁጥር 377/96 ድንጋጌዎችም አግባብነት ያለው ነው፡፡

የመጨረሻ ውሳኔ፡ የሰበር ችሎት ውሳኔዎች ዳሰሳ

በአዋጅ ቁ. 25/88 አንቀጽ 10 በሰበር ችሎት ስልጣን ስር የሚወድቁ ጉዳዮች በስር ፍርድ ቤት በይግባኝ ወይም በመደበኛ ስልጣን የመጨረሻ ውሳኔ የተሰጠባቸው መሆን ይኖርባቸዋል፡፡ የመጨረሻ ውሳኔ ሲባል ምን ማለት እንደሆነ በአዋጁ ትርጓሜ አልተሰጠውም፡፡ በአንቀጽ 10(2) የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት መደበኛ ችሎት ግራ ቀኙን አከራክሮ ውሳኔ ሲሰጥ ውሳኔ መሰጠቱ በራሱ የመጨረሻ የሚያደርገው በመሆኑ የመጨረሻ ፍርድ ትርጉም ከዚህኛው ድንጋጌ አንጻር አደናጋሪ አይሆንም፡፡ የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ውሳኔም የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሙሉ በሙሉ በመሻር ወይም በማጽናት ከተሰጠ የይግባኝ አቅራቢውን ተከራካሪ ወገን ማንነት መሰረት በማድረግ ውሳኔው የመጨረሻ ስለመሆኑ መለየት አይከብድም፡፡ መሰረታዊው ቁምነገር አንድ ተከራካሪ ወገን ከአንድ ጊዜ በላይ ይግባኝ የማቅረብ መብት የሌለው መሆኑ ነው፡

ይሁን እንጂ ይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ በከፊል በማሻሻል ውሳኔ ሲሰጥ ውሳኔው በከፊል የመጨረሻ ፍርድ ያገኘ፤ በከፊል ደግሞ ያላገኘ ስለሚሆን በአንቀጽ 10(1) እና (2) መሰረት የሰበር ችሎቱን ስልጣን ለመወሰን አስቸጋሪ ያደርገዋል፡፡ ይኼው ነጥብ በሰ/መ/ቁ 61480 (አመልካች ገ/እግዚአብሔር ከበደው እና ተጠሪ ወ/ት ሠላማዊት ወ/ገብርዔል ጥቅምት 22 ቀን 2004 ዓ.ም. ቅጽ 13) የተነሳ ሲሆን የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ተሻሽሎ በከፊል መለወጡ የመጨረሻ እንደሚያደርገው የህግ ትርጉም ተሰጥቶበታል፡፡ ሆኖም በዚህ መልኩ የህግ ትርጉም መስጠት ሊያስከትል የሚችለው የጎንዮሽ ችግር እንዴት እንደሚፈታ ችሎቱ በመፍትሔነት ያሰቀመጠው ነገር የለም፡

በመዝገቡ ላይ አመልካች በትግራይ ክልል የወረዳ ፍ/ቤት ተከሳሽ የነበሩ ሲሆን ተጠሪ ደግሞ ከሳሽ ናቸው፡፡ የወረዳው ፍርድ ቤት ተጠሪ (የስር ከሳሽ) የጠየቁትን ዳኝነት በሙሉ በመቀበል ብር 213450 (ሁለት መቶ አስራ ሶስት ሺ አራት መቶ ሃምሳ ብር) እንዲከፈላቸው ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ አመልካች (የስር ተከሳሽ) በውሳኔው ቅር በመሰኘት ለመቐሌ ዞን ከፍተኛው ፍርድ ቤት የይግባኝ አቤቱታ አቅርበው ፍርድ ቤቱም አመልካች ለክሱ ኃላፊ ናቸው የተባለበትን የስር ፍርድ ቤት የውሳኔ ክፍል ሳይቀይር ለተጠሪ እንዲከፈል የተባለውን የገንዘብ መጠን ግን በግማሽ ቀንሶ 123450 ብር (አንድ መቶ ሃያ ሶስት ሺ አራት መቶ ሃምሳ ብር) አመልካች እንዲከፍሉ ውሳኔ ሰጥቷል፡

አመልካች በዚህኛውም ውሳኔ ባለመስማማት የስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔዎች መሰረታዊ የህግ ስህተት እንደተፈጸመባቸው በመግለጽ የሰበር አቤቱታ ለክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት አቅርበዋል፡፡ የክልሉ ሰበር ችሎት የስር ፍርድ ቤቶች በጉዳዩ ላይ የተለያየ ውሳኔ እንደሰጡ በመጠቆም የመጨረሻ ውሳኔ ሳይኖር አመልካች የሰበር አቤቱታ ሊያቀርቡ አይችሉም በማለት አቤቱታውን ባለመቀበል መዝገቡን ዘግቶታል፡ የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የመጨረሻ የሚባል ፍርድ ስለመኖሩ ጉዳዩን ከክልሉ ፍርድ ቤቶች ማቋቋሚያ አዋጅ አንጻር የፈተሸው ሲሆን የወረዳውና ከፍተኛው ፍርድ ቤት የአመልካችን ኃላፊነት አስመልክቶ ተመሳሳይ ውሳኔ የሰጡ በመሆኑ ጉዳዩ የመጨረሻ ውሳኔ የተሰጠው ነው ሊባል እንደሚገባ ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፡ ምንም እንኳን መዝገቡ የታየው ከክልሉ ፍርድ ቤቶች ማቋቋሚያ አዋጅ አንጻር ቢሆንም አዋጁ ከአዋጅ ቁ. 25/88 አንቀጽ 10 ጋር ተመሳሳይነት ባለው መልኩ የክልሉን ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር ስልጣን የሚወስን በመሆኑ በችሎቱ የተሰጠው የህግ ትርጉም ለችሎቱ ለራሱ ሳይቀር ፋይዳ አለው፡

ከላይ ለመግለጽ እንደተሞከረው በችሎቱ የተሰጠው የህግ ትርጉም የጎንዮሽ ችግሮችን ለመፍታት አያስችልም፡፡ የከፍተኛው ፍርድ ቤት በማሻሻል የሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ የሚሆነው ለአመልካች እንጂ ለተጠሪ አይደለም፡፡ ውሳኔው ተጠሪ በስር ፍርድ ቤት የተወሰነላቸውን የገንዘብ መጠን በግማሽ ቀንሶታል፡፡ ተጠሪ በውሳኔው ቅር ተሰኝተው ይግባኝ ሊያቀርቡ የሚችሉት ለክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት እንጂ ለሰበር ችሎቱ አይደለም፡፡ ይህ መሆኑ ደግሞ አንድና ተመሳሳይ ጉዳይ በአንድ ጊዜ በክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤትና በክልሉ ሰበር ችሎት እንዲታይ ያደርገዋል፡፡ በዚህን ጊዜ የሰበር ችሎቱ መዝገቦቹን ማጣመር አለበት? ወይስ ተጠሪ ማቅረብ የሚችሉት መስቀለኛ የሰበር አቤቱታ ነው? በዚህ መልኩ አቤቱታ ማቅረብ መቻላቸው በራሱ የህግ ምላሽ የሚፈልግ ጥያቄ መሆኑ እንደተጠበቀ ሆኖ ተጠሪ የይግባኝ አቤቱታ እንጂ መስቀለኛ የሰበር አቤቱታ ማቅረብ ፍላጎቱ ከሌላቸውስ? የተጠሪ የይግባኝ መብት የሚፈጸመው እንዴት ነው? በሰ/መ/ቁ 61480 እነዚህና መሰል ጥያቄዎች በጥልቀት ተመርምረው እልባት አላገኙም፡፡ ከዚህ አንጻር የችሎቱ ውሳኔ ራሱ የመጨረሻ ፍርድን አስመልከቶ የመጨረሻ እልባት የሰጠ ውሳኔ ነው ለማለት አይቻልም፡

ይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት የስር ፍርድ ቤትን ውሳኔ ሙሉ በሙሉ በማጽናት ወይም በመሻር ውሳኔ ቢሰጥም ይግባኝ አቅራቢውን ተከራካሪ ወገን በተመለከተ የመጨረሻ ፍርድ የማይሆንባቸው አጋጣሚዎች ይኖራሉ፡፡ ይህም የሚሆነው የይግባኝ አቤቱታው ከመነሻው ይግባኝ የማይባልበት ጉዳይ ከሆነ ነው፡፡ ለምሳሌ በወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ 184 የትዕዛዝ ይግባኝ ስላለመኖሩ ተደንግጓል፡፡ በድንጋጌው ስር በተዘረዘሩት ጉዳዮች ላይ የይግባኝ አቤቱታ ቀርቦ አቤቱታው ቢሰረዝ ወይም ቢጸና የይግባኝ ሰሚውን ውሳኔ እንደ መጨረሻ ፍርድ በመቁጠር የሰበር አቤቱታ ሊቀርብ አይችልም፡፡

በወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ 184 ከተካተቱት ውስጥ ተከሳሽ በወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ 141(1) መሰረት እንዲከላከል የሚሰጥ ትዕዛዝ የማይገኝ ሲሆን በሌሎች ድንጋጌዎች ላይም በትዕዛዙ ላይ ይግባኝ ማቅረብ ስለመቻሉ/ስላለመቻሉ በግልጽ የተቀመጠ ነገር የለም፡፡ ሆኖም የሰበር ችሎት ከወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ 184 እና 185 ጣምራ ንባብ በመነሳት ተከሳሽ እንዲከላከል በተሰጠው ትዕዛዝ ላይ ይግባኝ ማቅረብ እንደማይችል መጀመሪያውኑ ይግባኝ ማቅረብ በማይችልበት ጉዳይ ይግባኝ አቅርቦ ይግባኙ ቢሰረዝ የይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት ትዕዛዝ/ውሳኔ የመጨረሻ ፍርድ ሊባል እንደማይገባ በሰ/መ/ቁ 74041 (አመልካች እነ አንተነህ መኮንን እና ተጠሪ የፌደራል ስነ-ነግባርና ጸረ-ሙስና ኮሚሽን ዓቃቤ ህግ ሰኔ 4 ቀን 2004 ዓ.ም. ቅጽ 13) የህግ ትርጉም ሰጥቷል፡፡

በተመሳሳይ መልኩ በወንጀል ጉዳይ ተከሳሽ በሌለበት ፍርድ ሲሰጥ ክርክሩ እርሱ ባለበት እንዲታይ አቤቱታ አቅርቦ ውድቅ ካላስደረገውና አቤቱታው ተቀባይነት ካጣ በሌለበት ታይቶ የተሰጠው ፍርድ እንደመጨረሻ ፍርድ ተቆጥሮ በሰበር ሊታረም አይችልም፡፡ (አመልካች ሰማኸኝ በለው እና ተጠሪ የፌደራል ዐቃቤ ህግ ታህሳስ 25 ቀን 2003 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 57632 ቅጽ 12 በተጨማሪም ሰ/መ/ቁ 59537 ቅጽ 12 እና 74041 ቅጽ 13 ይመለከቷል፡፡)

ከክልል የሚነሱ ጉዳዮች በሰበር ሊታዩ የሚችሉት የክልል ጠቅላይ ፍርድ ቤት በመደበኛ ችሎት ወይም በይግባኝ አይቶ የመጨረሻ ውሳኔ የሰጠባቸው ጉዳዮች ሲሆኑ ነው፡፡ (አዋጅ ቁ 25/88 አንቀጽ 10(3) የጉዳዩ ዓይነት የክልል ወይም በተመሳሳይ ጊዜ የክልልና የፌደራል በሚሆንበት ጊዜ በክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት በይግባኝ የሚሰጥ ውሳኔ የመጨረሻ ውሳኔ አይደለም፡፡ የመጨረሻ የሚሆነው በክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ከታየ በኋላ ነው፡፡ (አመልካች ኢትዮ ቴሌኮም ደቡብ ምዕራብ እና ጋምቤላ ሪጅን እና ተጠሪ ወ/ሮ ሳባ መንገሻ ሚያዝያ 21 ቀን 2006 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 94102 ቅጽ 16 እንዲሁም (አመልካች መተሃራ ስኳር ፋብሪካ እና ተጠሪ እነ ጥበቡ እሸቱ (139 ሰዎች) መጋቢት 22 ቀን 2006 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 94869 ቅጽ 16 ይመለከቷል፡፡) በሁለቱም መዝገቦች በክልል የታዩ የስራ ክርክሮች እንደ መጨረሻ ፍርድ ተቆጥረው በፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሚታዩበት አግባብ በጭብጥነት ተይዞ እልባት አግኝቷል፡፡ በዚሁ መሰረት ከክልል መነሻ ያደረገ የስራ ክርክር በክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት (ችሎቱ በክልሉ ከተደራጀ) ከመቅረቡ በፊት በቀጥታ ለፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ለመቅረብ ብቁ አይደለም፡

በሰ/መ/ቁ 94102 ክሱ መጀመሪያ የታየው በጅማ ከተማ ወረዳ ፍርድ ቤት ሲሆን ፍርድ ቤቱ በሰጠው ውሳኔ ላይ ተከሳሽ የነበረው አመልካች ለጅማ ዞን ከፍተኛው ፍርድ ቤት የይግባኝ አቤቱታ ያቀረበ ሲሆን አቤቱታው ተቀባይነት ሳያገኝ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ጸንቷል፡፡ በመቀጠል አመልካች በቀጥታ ለፌደራሉ ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ አቅርቧል፡፡ ሆኖም ችሎቱ ጉዳዩ ለክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ቀርቦ የመጨረሻ ውሳኔ ሳይሰጠው በቀጥታ ለፌደራል ሰበር ሰሚ ችሎት ለመቅረብ ብቁ እንዳልሆነ ገልጾ ውድቅ አድርጎታል፡፡

በሰ/መ/ቁ 94869 ጉዳዩ የተጀመረው በምስራቅ ኦሮሚያ አሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ ሲሆን ቦርዱ ተጠሪዎችና ሌሎች ሠራተኞች ያቀረቡትን ክስ የከፊሎቹን ይርጋን መሰረት በማድረግ የቀሩትን ደግሞ ስልጣን የለኝም በማለት ውድቅ አድርጎታል፡፡ ተጠሪዎች በውሳኔው ቅር በመሰኘት ለክልሉ ጠቅለይ ፍርድ ቤት የይግባኝ አቤቱታ ያቀረቡ ሲሆን ፍርድ ቤቱም ቦርዱ የሰጠውን ብይን በመሻር በፍሬ ነገሩ ላይ ውሳኔ እንዲሰጥ መዝገቡን ለቦርዱ መልሶታል፡፡ አመልካች የሰበር አቤቱታ ያቀረበውም የክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት በሰጠው ውሳኔ ላይ ነው፡፡ ሆኖም አመልካች ለክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ ሳያቀርብ ለፌደራሉ ሰበር ችሎት በቀጥታ የሰበር አቤቱታ ማቅረብ እንደማይችል ተገልጾ አቤቱታው ውድቅ ተደርጎበታል፡፡

በሁለቱም መዝገቦች ላይ የስራ ክርክር ከሌሎች ክርክሮች በተለየ የተከራካሪውን ወገን ማንነት ከግምት ውስጥ በማስገባት የክልልና የፌደራል ተብሎ ሊከፈል እንደማይገባና የክልል ፍርድ ቤቶች የስራ ክርክርን የሚያዩት በውክልና ስልጣናቸው እንዳልሆነ አቋም ተይዞበታል፡፡ ከዚህ አንጻር በሰ/መ/ቁ 94102 አመልካች የጅማ ዞን ከፍተኛው ፍርድ ቤት በሰጠው ውሳኔ ላይ ለክልሉ ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ ሳያቀርብ በቀጥታ ለፌደራሉ ሰበር ችሎት የሰበር አቤቱታ ሊያቀርብ አይችልም፡፡

ተመሳሳይ የችሎቱ አቋም በሰ/መ/ቁ 94869 ላይም ተንጸባርቋል፡፡ ሆኖም የጉዳዩ መነሻ የክልሉ አሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ በመሆኑ የችሎቱ ውሳኔ ግልጽ ስህተት የተሰራበት እንጂ ህጉ በአግባቡ የተተረጎመበት አይደለም፡፡ በአሠሪና ሠራተኛ አዋጅ ቁ 377/96 አንቀጽ 140(1) እና 154(1) ግልጽ ሆኖ እንደተደነገገው ከማናቸውም ቋሚ ወይም ጊዜያዊ ቦርድ የተሰጠ ውሳኔ ይግባኝ የሚቀርበው ለፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት ነው፡፡ የክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ይግባኝ ሰሚ ችሎት የምስራቅ ኦሮሚያ አሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ የሰጠውን ውሳኔ በይግባኝ ያየውም በውክልና ስልጣኑ እንደሆነ ግልጽ ነው፡፡ ስለሆነም ይህ ጉዳይ በክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በማናቸውም መልኩ ቢሆን ሊታይ አይችልም፡፡ የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት በይግባኝ አይቶ የመጨረሻ ውሳኔ የሰጠባቸው ጉዳዮችን የማየት ስልጣን የተሰጠው የፌደራሉ ሰበር ሰሚ ችሎት እንጂ የክልል ሰበር ሰሚ ችሎት እንዳልሆነ በአዋጅ ቁ 25/88 አንቀጽ 10(1) ተደንግጎ ይገኛል፡፡ ህጉ አሻሚነት የለውም፤ ግልጽ ነው፡፡ የችሎቱም ስህተት እንዲሁ ግልጽ ሆኖ ይታያል፡፡

በሰ/መ/ቁ 94102 እና 94869 ውሳኔ የተሰጠው በ2006 ዓ.ም. ሲሆን ከአምስት ዓመት በፊት በ2001 ዓ.ም. በሰ/መ/ቁ 37940 (አመልካች የኢትዮጵያ ወንጌላዊት ቤተክርስቲያን እና ተጠሪ ተስፋዬ ፀጋዬ ጥር 28 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ) ችሎቱ ያንጸባረቀው ከአቋም ከሁለቱ መዝገቦች ተቃራኒ ነው፡፡ በዚህ መዝገብ ላይ የጉዳዩ መነሻ ተጠሪ የስር ከሳሽ በመሆን በአርባ ምንጭ ከተማ የመጀመሪያ ደረጃ ፍ/ቤት ያቀረቡት ክስ ሲሆን ፍ/ቤቱ ክሳቸውን ውድቅ በማድረጉ ይግባኝ ለጋሞ አካባቢ ከፍተኛ ፍ/ቤት የይግባኝ አቤቱታ አቅርበው ይግባኝ ሰሚው ፍ/ቤት የስር ፍ/ቤትን ውሳኔ ሽሮታል፡፡ አመልካቹ የሰበር አቤቱታ ያቀረበው የይግባኝ ሰሚው ፍ/ቤት ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሞበታል በሚል ነው፡፡ ችሎቱም ለክልሉ ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በቅድሚያ የሰበር አቤቱታ አልቀረበም በሚል የአመልካችን አቤቱታ ውድቅ አላደረገውም፡፡

ሶስት ዳኞች የተሰየሙበት የክልል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰበር አጣሪ ችሎት በዋናው ሰበር ሰሚ ችሎት መጣራት ያለባቸውን ነጥቦች ለይቶ በሚሰጠው ትዕዛዝ የመጨረሻ ሊባል አይችልም፡፡ (አመልካች አቶ ኃይሉ ዴሬሳ እና ተጠሪ ወ/ሮ ሱፌ አለሙየካቲት 6 ቀን 2006 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 90928 ቅጽ 15) በዚህ መዝገብ ላይ ከስር ፍርድ ቤት ጀምሮ ለክርክሩ መነሻ የነበሩት መኖሪያ ቤትና ሰርቪስ ቤት የጋራ ንብረት ናቸው በማለት ጉዳዩን በይግባኝ ባየው የኦሮሚያ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ውሳኔ በመሰጠቱ አመልካች በውሳኔው ቅር በመሰኘት ለክልሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ አቅርበዋል፡፡ የሰበር አጣሪ ችሎቱ አቤቱታውን መርምሮ ሰርቪስ ቤቶቹ የጋራ ናቸው የመባሉን አግባብነት ለማጣራት በሚል አቤቱታው ለሰበር ችሎቱ እንዲቀርብ ትዕዛዝ ሰጥቷል፡፡ አቤቱታው በክልሉ ሰበር ሰሚ ችሎት እየታየ እያለ አመልካች በዋናው መኖሪያ ቤት ላይ ለፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሰበር አቤቱታ አቅርበዋል፡፡ አቤቱታውን ሊያቀርቡ የቻሉትም አጣሪ ችሎቱ ሰርቪስ ቤቶቹን ብቻ በተመለከተ ያስቀርባል ማለቱ በዋናው ቤት ላይ ለክልሉ ሰበር ችሎት የቀረበው አቤቱታ ተቀባይነት እንዳጣ ያስቆጥረዋል በማለት ነው፡፡

የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የአመልካችን አቤቱታ ከመረመረ በኋላ አቤቱታው የመጨረሻ ፍርድ ባገኘ ጉዳይ ላይ የቀረበ ባለመሆኑ ለሰበር ለመቅረብ ብቁ አይደለም በማለት ውድቅ አድርጎታል፡፡ ለዚህም የተሰጠው ምክንያት በአጣሪ ችሎቱ የተሰጠው ትዕዛዝ ጊዜያዊ አገልግሎት ያለው ከመሆኑም በላይ አምስት ዳኞች የሚሰየሙበት የክልሉ ሰበር ችሎት በአጣሪ ችሎት በተያዘው ጭብጥ ላይ ሳይገደብ በሌሎች ነጥቦችም ላይ ጭብጥ በመመስረት ተገቢውን ውሳኜ መስጠት የሚችል በመሆኑ ነው፡፡

ተፈጻሚ ስለሚሆነው ህግ

የስራ መሪዎችን የስራ ሁኔታ የሚገዛ የስራ መሪዎች መተዳደሪያ ደንብ ካለ በስራ መሪውና በአሰሪው መካከል ያለው ግንነኙነት የሚመራው በዚሁ መተዳደሪያ ደንብ ነው፡፡ ይህን ነጥብ አስመልክቶ የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 60489 (አመልካች አቶ አምባዬ ወ/ማርያም እና ተጠሪ የኢትዮጵያ የእህል ንግድ ድርጅት ጥር 14 ቀን 2004 ዓ.ም. ቅጽ 13) የሚከተለውን ትርጉም ሰጥቷል፡፡

“በግራ ቀኙ መካከል ስራ ላይ ያለው ልዩ ህግ (የስራ መሪዎች መተዳደሪያ ደንብ) እስካለ ድረስ እና ያለው ደንብ ደግሞ ለሞራልና ለህግ ተቃራኒ ነው ወይም ተፈጻሚነት ሊኖረው የማይገባበትን ህጋዊ ምክንያት እስካልቀረበ ድረስ ተፈጻሚነት የሚኖረው ይሄው ልዩ ህግ በመሆኑ ወደ አጠቃላይ የፍታሐብሔር ድንጋጌዎች ተፈጻሚነት ያላቸውን የህግ ማዕቀፍ ፍለጋ የሚኬድበት አግባብ የለም፡፡”

የመተዳደሪያ ደንቡ በቀጥታ ሆነ በተዘዋዋሪ የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁጥር 377/96 ተፈጻሚነት እንዲኖረው የሚፈቅድ ሲሆን አዋጁ በስራ መሪም ላይ ተፈጻሚነት ይኖረዋል፡፡ (አመልካች አቶ ዳዊት ሸዋቀና እና ተጠሪ ስኳር ኮርፖሬሽን መጋቢት 25 ቀን 2005 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 84661 ቅጽ 15)

የስራ መሪ መታገድ እና ውጤቱ

የስራ መሪ ለተወሰነ ጊዜያት ከስራና ከደመወዝ ታግዶ መጨረሻ ላይ ቢሰናበት የታገደው ካለበቂ ምክንያት ቢሆንም እንኳን ለታገደበት ጊዜ ደመወዝ አይከፈለውም፡፡ (አመልካች ንብ ትራንስፖርት አክሲዮን ማህበር እና መልስ ሰጭ አቶ ተገኑ መሸሻ ሰ/መ/ቁ 18307 ጥቅምት 25 ቀን 1998 ዓ.ም ቅጽ 2) በዚሁ ጉዳይ ላይ የሰበር ችሎት ለውሳኔው መሰረት ያደረገው የፍ/ህ/ቁ 2541(1) ድንጋጌን ሲሆን ለድንጋጌው ትርጉም ከመስጠቱ በፊት የድንጋጌውን ይዘት እንደሚከተለው አስቀምጦታል፡፡

“…ሠራተኛው አንድም የስራ አገልግሎት ባይሰጥም እንኳን ይኸው ሁኔታ አሰሪው ስራ ሳይሰጠው በመቅረቱ ወይም እንዳይሰራ በመከልከሉ የተነሳ እንደሆነ ደመወዙን ለማግኘት መብት አለው…”

ምንም እንኳን የድንጋጌው መልእክት ግልፅ ቢሆንም ችሎቱ በፍ/ህ/ቁጥር 2541(1) የተቀመጠው ድንጋጌ የሚያገለግለው “የስራ መሪው የስራ ውሉ ባልታገደበት ወይም ባልተቋረጠበት ጊዜ ሥራ ላይ ሆኖ ነገር ግን አሰሪው ስራ ሳይሰጠው ወይም እንዳይሰራ በከለከለው ጊዜ ነው፡፡” በማለት ተርጉሞታል፡፡ በዚህም የተነሳ የፍ/ህ/ቁ 2541(1) የስራ መሪው ከስራና ከደመወዝ ታግዶ የስራ አገልግሎት ላልሰጠባቸው ጊዜያቶች ደመወዝ እንዲከፈለው የሚፈቅድ ድንጋጌ እንዳልሆነ ድምዳሜ ላይ ደርሷል፡፡

የዕገዳው ከፍተኛ ጊዜ በስራ መሪዎች መተዳደሪያ ደንብ በግልጽ ሰፍሮ እያለ አሰሪው በዚህ ጊዜ ውስጥ የዲሲፕሊን እርምጃ ካልወሰደ በደንቡ ላይ ከተቀመጠው የእገዳ ጊዜ በላይ ላሉት ጊዜያት አሰሪው ደመወዝ ለመክፈል ይገደዳል፡፡ በሰ/መ/ቁ 37982 (አመልካች የትምህርት መሣሪያዎች ማምረቻና ማከፋፈያ ድርጅት እና ተጠሪ አቶ ታደሰ ዘነበ ሐምሌ 16 ቀን 2001 ዓ.ም. ቅጽ 8) የአመልካች ድርጅት የስራ መሪዎች መተዳደሪያ ደንብ በጥፋት ምክንያት አንድ የሥራ መሪ ታግዶ ሊቆይ የሚችለው ከአንድ ወር ላልበለጠ ጊዜ ሲሆን ተጠሪ የአንድ ወር ጊዜው ካበቀ በኋላ ለሰባት ወራት ከስራና ከደመወዝ በመታገዳቸው አመልካች የሰባት ወራት ደመወዝ ለተጠሪ የመክፍል ግዴታ እንዳለበት በስር ፍርድ ቤቶች የተሰጠው የውሳኔ ክፍል በሰበር ችሎትም ጸንቷል፡፡

የስራ ውል መቋረጥ እና ውጤቱ  

በስራ መሪነት ደረጃ ላይ በማገልገል ላይ ያለ ሰራተኛ ያለበቂ ምክንያት ቢሰናበት ኪሳራ ወይም ካሳ ከማግኘት ያለፈ መፍትሔ በህጉ ላይ አልተቀመጠለትም ፡፡ የስራ ውላቸው በአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ቁ 377/96 ከሚመራ ሰራተኞች አንፃር ሲታይ የስራ ውል ከህግ ውጪ መቋረጥ በተመለከተ የስራ መሪ የሆነ ሰራተኛ በሁለት መልኩ ተጠቃሚ አይደለም ይህም

ሀ. ውዝፍ ደመወዝ አይከፈለውም
ለ. ወደ ስራ የመመለስ መብት የለውም

ወደ ስራ የመመለስ መብት

በውስጥ ደንብ በግልጽ ካልተመለከተ በስተቀር ከህግ ውጭ የተሰናበተ የስራ መሪ ወደ ስራ የመመለስ መብት የለውም
ፍርድ ቤት ከህግ ውጭ ከስራ የተሰናበተን የስራ መሪ ወደ ስራ እንዲመለስ ውሳኔ ሊሰጥ የሚችለው የስራ መሪዎችን በተመለከተ በአሰሪው መስሪያ ቤት የአስተዳደር የውስጥ መመሪያ ሲኖርና ይህ መመሪያ ከስርዓቱ ውጭ የተሰናበተ የስራ መሪ ወደ ስራው እንዲመለስ የሚፈቅድ ሲሆን ነው (አመልካች የአርሲ እርሸ ልማት ድርጅት እና ተጠሪ አቶ ሰለሞን አበበ ታህሳስ 10 ቀን 1998 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 15815 ቅጽ 3)  

የሰበር ችሎት በውሳኔው ላይ እንዳተተው ፍርድ ቤቶች የስራ መሪ ወደ ስራው እንዲመለስ ውሳኔ ከመስጠታቸው በፊት ለውሳኔያቸው መሰረት ያደረጉትንና ይህንኑ የሚቅድ የውስጥ ደንብ ስለመኖሩ በግልጽ ማመልከትና የደንቡን ድንጋጌ መጥቀስ ይኖርባቸዋል፡፡ ለውሳኔያቸው መነሻ የሚሆን ደንብ በሌለ ጊዜ ተፈጻሚ የሚሆነው ህግ የፍትሀ ብሔር ህግ ነው
በሰበር ውሳኔው ላይ እንደተመለከተው የስራ መሪ የስራ ውሉ ከህግ ውጭ ያለበቂ ምክንያት የተቋረጠ ቢሆንም እንኳን ካሳ ከማግኘት ባለፈ ወደ ስራ የመመለስ መብት አይኖረውም፡፡ በሰ/መ/ቁ 15815 ተጠሪ ወደ ስራ እንዲመለስ በስር ፍርድ ቤቶች የተሰጠው ውሳኔ ተሸሮ ማስጠንቀቂያ ስላልተሰጠው የሁለት ወር ደመወዝ እንዲሁም ስንብቱ በበቂ ምክንያት ያልተደገፈ በመሆኑ የሶስት ወር ደመወዙ በካሳ መልክ እንዲከፈለው ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡

የውስጥ መተዳደሪ ደንብ ወደ ስራ መመለስን የሚፈቅደ ሲሆን 

የስራ መሪ በፍትሐብሔር ህጉ መሰረት ወደ ስራ የመመለስ መብት ባይኖረውም ከአሰሪው ጋር ያለውን ግንኙነት የሚገዛ መተዳደሪ ደንብ ወደ ስራ የመመለስ መብትን በግልፅ የሚፈቅድ ከሆነ ከህግ ውጭ የመሰናበቱ አንዱ ውጤት ወደ ስራ መመለስ ነው፡፡ (አመልካች የኢትዮጵያ ቴሌኮምኒኬሽ ኮፖሬሽን እና ተጠሪ እነ አቶ በቀለ ኩምሳ (3 ሰዎች) ጥቅምት 10 ቀን 2000 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 21329 ቅጽ 6) በዚህ መዘገብ ጉዳዩ በተጀመረበት የፌደራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት የተሰጠው ውሳኔ አመልካች መልስ ሰጭዎችን ከተሰናበቱበት ጊዜ ጀምሮ ወደ ስራ እስከተመለሱበት ጊዜ ድረስ ያለውን ውዝፍ ደመወዝ ከፍሎ ወደ ስራ እንዲመልሳቸው ሲሆን ጉዳዩ በይግባኝ የቀረበለት የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤትም የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ ጉድለት የለበትም በሚል ሳይቀበለው ቀርቷል፡፡
አመልካች በስር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ቅር በመሰኘት የሰበር አቤቱታ ያቀረበ ሲሆን የክርክሩም ነጥብ ሁለቱም የውሳኔ ነጥቦች ማለትም ውዝፍ ደመወዝ እና ወደ ስራ መመለስን በተመለከተ የተሰጠው ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሟል በማለት ነው፡፡

ይሁን እንጂ በሰበር ያስቀርባል የተባለበት ነጥብ ወደ ስራ መመለስን በተመለከተ ሳይሆን ውዝፍ ደመወዝ ይከፈል በሚል በተሰጠው የውሳኔ ክፍል አግባብነት ለመመርመር ነው፡፡ ወደ ስራ መመለስን በተመለከተ ያስቀርባል ባለመባሉም የስር ፍርድ ቤቶች ይህን አስመልክቶ የሰጡት ውሳኔ መጽናቱ መገንዘብ ይቻላል፡፡

ካሳና ሌሎች ክፍያዎች  

ከላይ በሰ/መ/ቁ 21329 የተገለፀው ሁኔታ የስራ መሪው ወደ ስራ እንዲመለስ ከተወሰነ በኃላ ሊከፈለው ስለሚገባ ክፍያ በተመለከተ ጥያቄ ያስነሳል፡፡ በዚሁ መዝገብ ላይ ተጠሪዎች ስራ ካቋረጡበት ጊዜ ጀምሮ ውዝፍ ደመወዝ እንዲከፈላቸው በመጀመሪያ ደረጃ ፍ/ቤት የተወሰነ ሲሆን ይግባኝ የቀረበለት የፌደራል ከፍተኛ ፍ/ቤትም የስር ፍ/ቤትን ውሳኔ አፅንቷል፡፡ የሰበር አቤቱታ የቀረበለት የሰበር ችሎት የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ ከሻረ በኃላ የስራ መሪ ከህግ ውጪ ቢሰናበትም ወደ ስራው ሲመለስ ውዝፍ ደመወዝ ሊከፈለው እንደማይገባ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

ሰበር ለውሳኔው መሰረት ያደረገው የፍ/ህ/ቁ 2573 ድንጋጌ አፈፃፀምን አስመልክቶ በሰጠው ሀተታ በድንጋጌው መሰረት ካሳ የሚከፈለው ከስራ ለተሰናበተ (እንዲመለስ ላልተወሰነለት) የስራ መሪ እንጂ ወደስራው እንዲመለስ ተወስኖለት ወደስራ ለተመለሰ አይደለም፡፡ ከህግ ውጭ የተሰናበተ የስራ መሪ ወደ ስራ የማይመለስ ከሆነ በዋነኛነት በፍ/ህጉ አንቀጽ 2573 እና 2574(2) መሰረት ከሶስት ወር ደመወዙ የማይበልጥ ካሳ፤ በአንቀጽ 2570(2) መሰረት ከሁለት ወር የማይበልጥ የማስጠንቀቂያ ጊዜ ክፍያ እና በተለየ መልኩ ገደብ የሚያደርግ ሁኔታ ከሌለ በስተቀር ያልተጠቀመበት የዓመት እረፍት በሙሉ በገንዘብ ተቀይሮ ይከፈለዋል፡፡ (አመልካች የኢትዮጵያ ንግድ ባንክ እና ተጠሪ አቶ አሰበወርቅ ዘገየ ታህሳስ 15 ቀን 2000 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ. 23609 ቅጽ 7)

በአንድ ውሳኔ ሁለት ጊዜ የፍርድ ባለዕዳ! (የሰበር መ/ቁ. 19205)
አመልካች አቶ ሽኩር ሲራጅ
መልስ ሰጪ አቶ ሙላት ካሣ
ሰ/መ/ቁ. 19205
መጋቢት 25/1999 ዓ.ም.
የሰበር ውሳኔዎች ቅጽ 4

ነገሩ እንዲህ ነው፡፡ በፍርድ ቤት የተወሰነበትን ገንዘብ በአፈጻጸም እንዲከፍል አቤቱታ የቀረበበት የፍርድ ባለዕዳ እንደፍርዱ ሊፈጽም ባለመቻሉ ቤቱ ተሽጦ ለዕዳው መክፈያነት እንዲውል አፈጻጸሙን የሚያየው ፍርድ ቤት ትዕዛዝ ይሰጣል፡፡ ሆኖም በትዕዛዙ መሰረት ቤቱ ከመሸጡ በፊት የፍርድ ባለዕዳው 20,000 ብር (ብር ሃያ ሺ) በሞዴል 85 ያስይዛል፡፡ በመቀጠል የፍርድ ባለመብቱ በሞዴል 85 የተያዘው ገንዘብ እንዲለቀቅለት ለፍርድ ቤቱ አመለከተ፡፡

ገንዘብ በሞዴል 85 ከተያዘ በኋላ አፈጻጸም ቀላልና ያለቀለት ጉዳይ ቢሆንም የፍርድ ባለመብት ባቀረበው አቤቱታ መሰረት የተያዘውን ገንዘብ ማግኘት አልቻለም፡፡ ምን ተፈጠረ? መጀመሪያ አፈጻጸም የተከፈተበት መዝገብ ጠፋ ተባለ፡፡ ተባለ ብቻ ሳይሆን በቃ ጠፋ! በመዝገብ መጥፋት የትኛውም ፍርድ ቤት ቢሆን ስሙ መነሳት ባይኖርበትም መልካም የፍርድ ቤት አስተዳደር ባለበት ፍርድ ቤት ውስጥ እንኳን ሳይቀር የመዝገብ መጥፋት አንዳንዴ ይከሰታል፡፡ ደግነቱ የጠፋው መዝገብ የአፈጻጸም በመሆኑ ሌላ የአፈጻጸም መዝገብ መክፈት የሚቻል በመሆኑ በፍርድ ባለመብት ላይ ከሚያስከትለው አላስፈላጊ ወጪና መጉላላት በቀር የከፋና የማይመለስ ጉዳት የማድረስ ውጤት የለውም፡፡ እናም በዚህኛው በጠፋው የአፈጻጸም መዝገብ ምትክ በፍርድ ቤቱ ፕሬዚዳንት ትዕዛዝ ሌላ የአፈጻጸም መዝገብ እንዲከፈት ተደረገ፡፡

ሆኖም ነገሩ በዚህ አላበቃም፡፡ የመዝገቡ መጥፋት ሳያንስ ሌላ ጉድ የሚያሰኝ ነገር ተከሰተ፡፡ በሞዴል 85 የተያዘው ገንዘብ ጠፋ!! አዲስ በተከፈተው መዝገብ ላይ ፍርድ ቤቱ የተያዘው ገንዛብ ወጪ ሆኖ ለፍርድ ባለመብት እንዲከፈል ትዕዛዝ ሲሰጥ ትዕዛዙ የደረሰው የፋይናንስ ቢሮ በሞዴል 85 ተይዞ የነበረው ገንዘብ ፍርድ ቤቱ ራሱ በ5/5/89 ዓ.ም. በሰጠው ትዕዛዝ መሰረት ገንዘቡ አቶ ኤልያስ አርአያ ለተባለ ግለሰብ መከፈሉን በመግለፁ ነገሩ ሁሉ “ፍጥጥ ቁልጭ” ሆነ፡፡

እንግዲህ ያለው መፍትሄ ምንድነው? በአንድ በኩል የፍርድ ባለመብት መብቱን በህግ ሀይል ለማስከበር ክስ አቅርቦ ተከራክሮ አሸንፎ ተፈርዶለት የፍርዱን ፍሬ በአፈጻጸም እንዲከፈለው ከችሎቱ ፊት ቆሟል፡፡ በሌላ በኩል የፍርድ ባለዕዳው መጀመሪያ በቀረበበት ክስ በመረታቱ እንደ ፍርዱ ፈጽም ሲባል የሚፈለግበትን ገንዘብ በተለመደው ህጋዊ ስነ ስርዓት መሰረት ‘አድርግ!’ እንደተባለው ገንዘቡን በሞዴል 85 ገቢ አድርጓል፡፡ የፍርድ ባለዕዳ ሆነ የፍርድ ባለገንዘብ በዚህ መዝገብ ላይ በተፈጠረው አሳዛኝ አጋጣሚ ስህተትም ሆነ ጥፋት የለባቸውም፡፡ ጥፋቱ ግራ ቀኙን አይቶ ፍትህ በሚያጎናጽፈውና ዳኝነት የሚሰጠው የራሱ የፍርድ ቤቱ እንደሆነ ግልጽ ነው፡፡

በመጨረሻ ወደ ሰበር ያመራው ጉዳይ አመጣጥና የታሪኩ መነሻ ከላይ የተገለጸው ሲሆን የተፈጠረው ክስተት ጉዳዩን ትኩረት የሚስብ አድርጎታል፡፡ የበለጠ ትኩረትን የሚስበው ግን ክስተቱ ሳይሆን ለክስተቱ የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤትን ጨምሮ በየደረጃው ጉዳዩ የቀረበላቸው ፍርድ ቤቶች መፍትሄ ይሆናል በሚል የሰጡት ትዕዛዝ እና ውሳኔ ነው፡፡
በመጀመሪያ በሞዴል 85 የተያዘው ገንዘብ ለሌላ ሰው መከፈሉን ያወቀው አፈጻጸሙን የያዘው ፍርድ ቤት “የፍርድ ባለዕዳ ገንዘቡን በፍርድ ቤት ካስያዘ በፍርድ ቤት እንደተቀመጠ ስለሚቆጠር የፍርድ ባለመብት ጉዳዩን ተከታትሎ ገንዘቡ ለሌላ 3ኛ ወገን እንዲከፈል ምክንያት የሆነውን አካል ጠይቆ ገንዘቡን ከሚቀበል በቀር ከፍርድ ባለዕዳ ድጋሚ መጠየቅ አይችልም” በማለት ወሰነ፡፡ ይህ ውሳኔ በይግባኝ በከፍተኛው ፍርድ ቤት የተሻረ ሲሆን የከፍተኛው ፍርድ ቤትን ውሳኔ የጠቅላይ ፍርድ ቤት መልሶ ሽሮታል፡፡ ፍርድ ቤቱ ውሳኔውን ሲሽር የሰጠው ምክንያት “የፍርድ ባለዕዳ በሞዴል 85 ያስያዘውን ገንዘብ በፍትሃብሄር ስነ ስርዓት ህግ ቁ. 395 መሰረት እንደተከፈል ይቆጠራል” የሚል ሲሆን በይዘቱ አፈጻጸሙን የያዘው ፍርድ ቤት ከሰጠው ውሳኔ ጋር ተመሳሳይ ነው፡፡

እንዲህ እንዲህ እያለ በመጨረሻ ጉዳዩ ሰበር ደረሰ፡፡ የሰበር ችሎት የግራ ቀኙን ክርክርና የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔዎች ከመረመረ በኋላ የሚከተለውን ጭብጥ በመያዝ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ሰበር ችሎቱ ምላሽ ያሻዋል በሚል የያዘው ጭብጥ “በሞዴል 85 ተይዞ የነበረው ገንዘብ ለሌላ 3ኛ ወገን ቢከፈልም ለአሁን አመልካች እንደተከፈለ መቆጠሩ አግባብ ነው ወይስ አይደለም?” የሚል ነው፡፡ ችሎቱ ለተያዘው ጭብጥ ምላሽ ለመስጠት የራሱን ትንተና ከሰጠ በኋላ በመጨረሻ ላይ የደረሰበት ድምዳሜ የሚከተለው ነበር፡፡

“በፍርድ ቤት ገንዘብ ገቢ በማድረግ እዳ መክፈል አንድ አማራጭ መንገድ ቢሆንም የፍርድ ባለእዳው እዳውን ጨርሷል መባል ያለበት ይህ ሂደት ተጠናቆ የፍርድ ባለመብቱ ገንዘቡን ሲረከብ ሊሆን ይገባል፡፡”

ሰበር ችሎቱ ይህን አቋሙን ሲያጠናክር በተጨማሪነት እንዲህ ብሎ ነበር፡፡

“የፍርድ ባለመብቱ ገንዘቡን ባልተረከበበት ሁኔታ የፍርድ ባለዕዳው እንደከፈለ መቁጠሩ አግባብ አይደለም፡፡ የፍርድ ባለዕዳው ያስያዘው ገንዘብ ፍርዱ ከመፈጸመ በፊት ተመልሶ በፍርድ ቤት ትዕዛዝ ከተከፈለ ባለዕዳው ገንዘብ እንዳስያዘ ሊቆጠር አይገባውም፡፡ ያስያዘው ገንዘብ ሳይኖር በፍትሃብሔር ስነ ስርዓት ህግ ቁጥር 395(2) መሰረት ፍርዱ እንደተፈጸመ ሊቆጠር አይገባውም፡፡”

በዚሁ መሰረት የሰበር ችሎቱ የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰጠውን ውሳኔ ሽሮ የፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤትን ውሳኔ በማጽናት የፍርድ ባለዕዳው ለብር 20,000 (ሃያ ሺ ብር) ተጠያቂ ነው የሚል ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ለመሆኑ በሞዴል 85 የተያዘው ገንዘብ እንዴት ለሌላ ግለሰብ ሊከፈል ቻለ? ለዚህ ጥያቄ በሰበር ችሎቱ ምላሽ ለመስጠት ተሞክሯል፡፡ ሰበር ችሎቱ በዚህ ረገድ በውሳኔው ላይ እንዳሰፈረው በሞዴል 85 ተይዞ የነበረውን ገንዘብ ወሰደ የተባለው ግለሰብ በምን ምክንያት እንደወሰደ የተገለጸ ነገር የለም፡፡ ይሁን እንጂ ገንዘቡ በፍርድ ቤት ትዕዛዝ እንደተለቀቀለት ችሎቱ ከፍርድ ቤቶቹ መዝገብ እንደተረዳ ሳይጠቁም አላለፈም፡፡ በዚህ መልኩ የተገለጸውና ያልተገለጸው ከተለየ በኋላ ከሁለቱ ውጪ የሆነ ሌላ ፍሬ ነገር ደግሞ በራሱ በችሎቱ ታከለበት፤ እንዲህ የሚል፡፡

“…ይህ ገንዘብ ለአሁን መልስ ሰጪ እዳ መክፈያ ውሎ ሊሆን እንደሚችልም ይገመታል”

ግምት ነው እንግዲህ!
ሲጠቃለል በፍርድ ቤት ትዕዛዝ፤ በፍርድ ቤት ስህተት፤ በፍርድ ቤት ጥፋት ለተከፈለው ገንዘብ ተጠያቂ ነህ የተባለው ፍርድ ቤቱ ሳይሆን የፍርድ ባለዕዳው ነው፡፡ የሰበር ችሎትን ጨምሮ በየደረጃው ጉዳዩን ያዩት ፍርድ ቤቶች በፍትሃብሄር ስነ ስርዓት ህግ ቁ. 395 የህግ ትርጉም ላይ በመሽከርከር ከመሰረታዊው ጥያቄ (በሚያስተዛዝብ መልኩ) ሸሽተዋል፡፡ ፍርድ ቤት የሰው ገንዘብ አላግባብ ለማይገባው ሰው ከከፈለ ዋነኛ እና ብቸኛ ተጠያቂውም ፍርድ ቤት እንጂ የፍ/ባለመብት ሆነ የፍ/ባለዕዳ አይደሉም፡፡

ለመሆኑ የትኛው ይሻል ነበር? ፍርድ ቤቱን ከሃያ ሺ ብር ተጠያቂነት ከለላ መስጠት ወይስ ለፍርድ ቤት ተዓማኒነትና ፍትሐዊነት ዘብ መቆም? ሲሆን ሲሆን መዝገብ ጠፍቶ እያለ፤ በሞዴል 85 የተያዘ ገንዘብ ጠፍቶ እያለ ይህን ጉድ አገር ሳይሰማው በአስተዳደራዊ መንገድ ፍርድ ቤቱ በራሱ አነሳሽነት ከራሱ በጀት ቀንሶ ጠፋ የተባለውን ገንዘብ መተካት ይጠበቅበት ነበር:: እንግዲህ በሞዴል 85 ገንዘብ የሚያስይዝ የፍርድ ባለዕዳ ዋስትናው ምን ይሆን? ችሎቱ ይህ ጥያቄ አላሳሰበውም፡፡ ሆኖም ከፍርድ ቤት ፍትሐዊና ተዓማኒነት ያለው አገልግሎት ለሚጠብቀው ዜጋ ሁሉ እጅግ አሳሳቢ ነው፡፡

የሰ/መ/ቁ 100079 “ን” አንብበን ስናበቃ ለተፈጥሮ ሰው ብቻ የምንጠቀምባቸው የተለመዱ አባባሎች ለህግ ሰውም ሊውሉ የመቻላቸው አጋጣሚ ሊኖር እንደሚችል እንረዳለን፡፡ በውሳኔው ላይ እንደተመለከተው አንድ የህግ ሰውነት ያለው ድርጅት በህጉ አግባብ ሳይፈርስና ህልውናውን ሳያጣ “በቁሙ ሊከስም” ይችላል፡፡ የዚህ አባባል ምንጩ በውሳኔው ላይ ባይገለጽም “በቁም መሞት” ከሚለው ሰውኛ አባባል እንደተቀዳ ያስታውቃል፡፡ አንዳንድ ጊዜ አንዳንድ ሰው ጊዜ ይጥለውና ከሰውነት ተራ ወጥቶ በቁሙ ይሞታል፡፡ አንዳንድ ጊዜ አንዳንድ ድርጅትም ማን እንደሚጥለው ባይታወቅም “ከህጋዊ ሰውነት ተራ ወጥቶ” በቁሙ ይከስማል፡፡ ድርጅት እንዲህ ሰውኛ ባህርይ የሚጋራ ከሆነ መሰል ሰውኛ አባባሎች ለድርጅት የሚውሉበት ጊዜ ሩቅ አይሆንም፡፡ ለምሳሌ…ለሕጋዊ ሰውነት መድሀኒቱ ሕጋዊ ሰውነት ነው! ለድርጅት መክሰም አነሰው! ሕጋዊ ሰውነትን ማመን ቀብሮ ነው እና የመሳሰሉት የሕጋዊ ሰውነት አባባሎች ሆነው በቅርቡ ዕውቅና ማግኘታቸው አይቀርም፡፡

በሰ/መ/ቁ 10009 ህጋዊ ሰውነቱን ሳያጣ “በቁሙ የከሰመው” ድርጅት ሜጋ የኪነ ጥበብ ማዕከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማሕበር ሲሆን ከመክሰሙ በተጨማሪ ሰውኛ ገጽታው በመጥሪያ አደራረስም ተንጸባርቋል፡፡ ክሱ በቀረበበት ፍ/ቤት ድርጅቱ 1ኛ ተከሳሽ የነበረ ሲሆን ክሱ በሚሰማበት ወቅት የወንጀሉ ክስና መጥሪያ አልደረሰውም፡፡ ይህም የሆነበት ምክንያት በሰበር ውሳኔው ላይ እንደተመለከተው ከሳሽ የኢትዮጵያ ገቢዎችና ጉምሩክ ባለሥልጣን “የወንጀል ክሱንና መጥሪያውን ለማድረስ ጥረት አድርጎ ሊያገኘው ባለመቻሉ” ምክንያት ነው፡፡ ምናልባት መጥሪያ እንዳይደርሰው “ሆነ ብሎ እየተሸሸገ” ይሆን?

ገራሚውና አስገራሚው ነገር ድርጅቱ በቁሙ መክሰሙ አሊያም መጥሪያ እንዳይደርሰው መሰወሩ አይደለም፡፡ በሰበር ውሳኔው ላይ የሰፈረው የክርክሩ ሂደት እንደሚያሳየው ድርጅቱ በጋዜጣ አልተጠራም፡፡ ጉዳዩ በሌለበት እንዲታይም ትዕዛዝ አልተሰጠም፡፡ ሆኖም ግን በስር 2ኛ ተሳሳሽ (በሰበር መዝገቡ ላይ አመልካች) ከነበሩት የድርጅቱ የቀድሞ ስራ አስኪያጅ ጋር ጥፋተኛ ተብሏል፡፡ አመልካች ለሰበር ችሎት ባቀረቡት አቤቱታ ላይ ድርጅቱ በህጉ አግባብ ተጠርቶ ቀርቦ ሳይከራከር እንዲሁም በጋዜጣ ተጠርቶ ጉዳዩ በሌለበት እንዲታይ ትዕዛዝ ሳይሰጥና በዚሁ መሰረት ጥፋተኛ ሳይባል አመልካች ጥፋተኛ ሊባሉ እንደማይገባ በመግለጽ አጥብቀው ተከራክረዋል፡፡ ሆኖም የሰበር ችሎት በስር ፍ/ቤት ውሳኔ ላይ የሚገኘውን የሚከተለውን ሐተታ በመጥቀስ ድርጅቱ ጥፋተኛ እንደተባለ በደረሰበት ድምዳሜ መሰረት ክርክሩን ውድቅ አድርጎታል፡፡ ድርጅቱ ጥፋተኛ የተባለበት የስር ፍ/ቤት የውሳኔ ክፍል እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

ስለሆነም ተከሳሹ የዐቃቤ ሕግን ማስረጃ የሚያስተባብል ማስረጃ ያላቀረቡ በመሆኑ በ1997ዓ.ም 1ኛ ተከሳሽ ባከናወነው የንግድ እቅስቃሴ ገቢን አሳውቆ ባለመክፈልና ተከሳሾች አሳሳች መረጃ በመስጠትና ኪሳራ ሪፖርት በማድረግና ከ1996ዓ.ም እስከ 2002 ዓ.ም ድረስ የተሰበሰበውን የተጨማሪ እሴት ታክስ የሰበሰቡትን በሙሉ ሪፖርት ባለማድረጋቸው ሁለተኛው ተከሳሽ (አመልካች) በስራ አስኪያጅነታቸው አንደኛ ተከሳሽ ለፈጸመው ድርጊት ተጠያቂ በመሆናቸው ተከሳሾች በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 96 እና አንቀጽ 97 ንዑስ አንቀጽ 3 (ሀ) አንደዚሁም በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 ላይ የተመለከተውን በመተላለፍ ጥፋተኛ ናቸው’’

በእርግጥ ጥፋተኛ የሚል ቃል በውሳኔው ላይ የተጠቀሰ ቢሆንም ድርጅቱ ቀርቦ ሳይከራከር ብሎም ጉዳዩ በሌለበት እንዲታይ ትዕዛዝ ሳይሰጥ ውጤት ያለው የጥፋተኝነት ውሳኔ ሊሰጥ አይችልም፡፡ ምክንያቱም….በአጭሩ አያስኬድም፡፡ የጥፋተኝነት ውሳኔው ጸንቶ የሚቆምበት የህግ መሰረት የለውም፡፡ ከድርጅቱ ጥፋተኝነት ጋር ተያያዞ የተነሳውን ጭብጥ የበለጠ አስገራሚ የሚያደርገው ሌላም ነገር አለ፡፡ አመልካች ድርጅቱ ጥፋተኛ አይደለም በማለት በሰበር ችሎት ሽንጣቸውን ገትረው ሲከራከሩ የነበረው ለድርጅቱ በመቆርቆር አይደለም፡፡ የድርጅቱ ጥፋተኝነት ጭብጥ ሆኖ የተነሳው ድርጅቱ ጥፋተኛ ባልተባለበት የድርጅቱ ስራ አስኪያጅ (አመልካች) ጥፋተኛ ልባል አይገባም በማለት ክርክር በማቅረባቸው ነው፡፡ ይህ ጭብጥ ሊፈታ የሚችለው አንድም ድርጅቱ ጥፋተኛ ባይባልም አመልካች እንደ ስራ አስኪያጅነታቸው ጥፋተኛ የሚባሉበት የህግ አግባብ እንዳለ አቋም በመያዝ አሊያም በህጉ አግባብ በድርጅቱ ላይ የጥፋተኝነት ውሳኔ ተሰጥቷል ሊባል እንደማይገባ/እንደሚገባ ጭብጥ መስርቶ ለዚሁ ጭብጥ ተገቢውን ምላሽ በመስጠት ነው፡፡ ከዚህ በተቃራኒው አመልካች ስለድርጅቱ ጥፋተኝነት አያገባቸውም፤ ስለ ድርጅቱ ለመከራከርም ውክልና የላቸውም የሚባል ከሆነ ግን ከመሰረታዊው ጭብጥ መራቅ ነው የሚሆነው፡፡ ይህን አስመልክቶ የችሎቱ ሐተታ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“አመልካች ከ2003ዓ.ም ጀምሮ የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ እንዳልሆነና አንደኛ ተከሳሽንም ወክሎ ክርክር ለማቅረብ እንደማይችል በስር ፍርድ ቤት የገለጸ መሆኑን ግራ ቀኙ ካቀረቡት ክርክር ተገንዝበናል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ የወንጀል ጉዳይ የታየው የወንጀለኛ መቅጫ ስነ ስርዐት ሕግ አንቀጽ 162 አንቀጽ 167 እና ሌሎች ድንጋጌዎች ከሚደነግጉት ውጭ ነው ብሎ ካለ የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት አይቶ የሰጠው ፍርድ እንዲነሳለት ከሚያመለክት በስተቀር አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት ታይቶ መወሰኑን አመልካች መከራከሪያ አድርጎ ሊያቀርብ የሚችል አይደለም፡፡ አንደኛ ተከሳሽ በመወከልም አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት ታይቶ የተሰጠው ፍርድ እንዲነሳ ለመከራከር የሚያስችለው ውክልና ወይም ስልጣን የለውም ስልጣንም ቢኖረው ክርክሩ መቅረብ የሚገባው በወንጀለኛ መቅጫ ስነ-ስርዓት ሕግ ከአንቀጽ 197 እስከ አንቀጽ 102 የተደነገጉትን ድንጋጌዎች መሰረት በማድረግ መሆን የሚገባው በመሆኑ አመልካች ያቀረበው ክርክር የሕግ መሰረት ያለው ሆኖ አላገኘነውም፡፡”

የሰ/መ/ቁ 100079 ከላይ በቅንጭቡ ከቀረበው በላይ በርካታ ዘርፈ ብዙ የህግ ጥያቄዎችን ያስነሳል፡፡ አንባቢ በራሱ ይመዝነው ዘንድ የፍርዱ ሙሉ ይዘት እንደሚከተለው ቀርቧል፡፡ ከዚያ በፊት ግን በተለየው ሓሳብ ላይ የሰፈረው የሚከተለው ቁም ነገር እንደ መንደርደሪያ ይሁን፡፡

ሕግና ሥርዓት ባለበት አገር አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት በእርግጥ ሕጋዊ ሰውነት ያለው ህያው ድርጅት ከሆነ ከሚመለከታቸው አካላት በማጣራት እውነት የማፈላላግ ሥራ መከናወን ነበረበት፡፡ በሌላ በኩል ድርጅቱ ሜጋ ማስታወቂያ ከተባለው ድርጅት ከተዋሃዳ የተቀለቀለ / Amalgamation merge /ስለመሆኑ በክርክር ሂደት ተነስቷል፡፡ ይህ በተመለከተም ሁለቱም ድርጅቶች ተዋህደው ከሆነ መቼ እና በማን ውሳኔ ሰጪነት ተዋሀዱ የሚለው መጣራት ነበረበት፡፡

የአንድ ድርጅት ሥራአስኪያጅ ኃላፊ የሚሆነው ድርጅቱ በሕግ አግባብ ጥፋተኝነቱ ሲረጋገጥ ብቻ ነው፡፡ …ድርጁቱ በህግ አግባብ መጥሪያ የደረሰው ስለመሆኑ አልተረጋገጠም፡፡ የአሁኑ አመልካችም ድርጅቱ ከለቀቁ ከአንድ ዓመት በኃላ ክስ የተመሰረተባቸው ስለመሆኑ እየተከራከሩ ነው፡፡ የስር ፍርድ ቤቶች የአሁኑ አመልካች ጥፋተኛ ከተባሉ ድርጅቱም ጥፋተኛ ነው በሚል ድምዳሜ ላይ መድረሳቸው ከውሳኔያቸው ይዘት መረዳት ይቻላል፡፡ ይሁንና የስር ፍርድ ቤቶች ድምዳሜ የህግ መሰረት ያለው አይደለም፡፡……..ቅድሚያ መረጋገጥ ያለበት የድርጅት ጥፋት መኖር ያለመኖር ነው፡፡ አንድ ድርጅት ጥፋተኛ ነው ወይስ አይደለም ወደ ሚለው ድምዳሜ ለመድረስም በህጉ የተዘረጋው የሙግት አመራር ሥርዓት በጥብቅ [ተግባራዊ] መደረግ ነበረበት፡፡ የስር ፍርድ ቤቶች አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት ሕጋዊ ሰውነት ያለውና ያልከሰመ መሆን ያለመሆኑን በአግባቡ ሳያጣሩ ጥሪ ቢደረግለትም አይቀርብም በሚል ሰበብ እውነት [የማፈላለግ] ግዴታቸው (truth finding) ወደ ጎን በመተው [ሕጉ] [የዘረጋውን] የሙግት አመራር ሥርዓት ሳይከተሉ ከውሳኔ ላይ መድረሳቸው መሰረታዊ የህግ ስህተት መፈጸማቸውን የሚያሳይ ነው፡፡”

የሰ/መ/ቁ 100079

መጋቢት 4 ቀን 2007 ዓ/ም

ዳኞች፡- አልማው ወሌ

ዓሊ መሐመድ

ሡልጣን አባተማም

ሙስጠፋ አህመድ

ተኽሊት ይመሰል

አመልካች፡- አቶ ዕቁባይ በርሀ ገ/እግዚአብሔር – ጠበቃ ደሳለኝ መስፍን ቀረቡ

ተጠሪ፡- የኢትዮጵያ ገቢዎች ጉምሩክ ባለሥልጣን – ዐ/ህግ ወንድዬ ብርሃኑ ቀረቡ

መዝገቡን መርምረን የሚከተለውን ፍርድ ሰጥተናል

ፍ ር ድ

ጉዳዩ የቀረበው አመልካች የፌዴራል መጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት በመዝገብ ቁጥር 176025 ታህሳስ 19/2005 ዓ/ም የሰጠው ፍርድና የፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት የመዝገብ ቁጥር 131320 ጥር 21 ቀን 2006 ዓ/ም የሰጠው ፍርድ መሠረታዊ የሕግ ስህተት ያለበት ስለሆነ በሰበር ታይቶ ይታርምልኝ በማለት ያቀረበውን የሰበር አቤቱታ አጣርቶ ለመወሰን ነው ጉዳዩ ተጠሪ አመልካች የአንድ ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር ሥራ አስኪያጅ ሆኖ ሲሰራ ለግብር ስብሳበው መሥሪያ ቤት አሳሳች ማስረጃ የማቅረብና ተጨማሪ እሴት ታክስ የማሳወቅና የመክፈል ኃላፊነቱን ባለመወጠት ወንጀል ፈፅሟል በማለት ያቀረበውን ክስና ክርክር የሚመለከት ነው፡፡ በሥር ፍርድ ቤት ተጠሪ ከሳሽ አመልካች ተከሳሽ በመሆን ተከራክረዋል፡፡

1. የክርክሩ መነሻ ተጠሪ በሜጋ ኪነ ጥበብ ማዕከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበርና በአመልካች ላይ የቀረበው የወንጀል ክስ ነው፡፡ ተጠሪ ባቀረበው የወንጀል ክስ

• በሥር አንደኛ ተከሳሽ የሆነው ሜጋ ኪነ ጥበብ ማዕከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማሕበር በገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀፅ 96 እና የወንጀል ህጉን አንቀፅ 34/1/ የተመለከተውን በመተላለፍ ከሀምሌ 1996 ዓ/ም እስከ 2002 ዓ/ም ባደረገው የንግድ እንቅስቃሴ ለመንግስት ገቢ ማድረግ የነበረበት ብር 39,801.32 /ሰላሣ ዘጠኝ ሺህ ስምንት መቶ አንድ ብር ከሰለሣ ሁለት ሳንቲም/ በማሣወቅ መክፈል ሲገባው ግብሩን ያላሳወቀ በመሆኑ ወንጀል ፈፅሟል ሁለተኛው ተከሳሽ (አመልካችም) የገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 286/94 አንቀፅ 86 እና አንቀፅ 102(1) በመተላለፍ የንግድ ድርጅቱ ሥራ-አስኪያጅ ሆኖ የንግድ ድርጅቱን ገቢ ባለማሣወቁ ወንጀል ፈፅሟል፡፡
• አንደኛ ተከሳሽ የገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 286 /1994 አንቀፅ 97 ንዑስ አንቀፅ 3(ሀ) የተመለከተውን በመተላለፍ 1997 ዓ/ም ባከናወነው የንግድ እንቅስቃሴ ትርፍ አግኝቶ እያለ፤ ወጭውን ከፍ አድርጎ በማቅረብ ኪሣራ እንደደረሰበት አድርጎ በማሳወቁ፤ ለግብር ሰብሳቢው መሥሪያ ቤት አሳሳች ማስረጃ የማቅረብ ወንጀል ፈፅሟል ሁለተኛው ተከሳሽ (አመልካች) የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ ሆኖ የገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀፅ 96 ንዑስ አንቀጽ 3(ሀ) አንቀፅ 102(1) የተመለከተውን በመተላለፍ አሳሳች ማስረጃ የማቅረብ ወንጀል ፈፅሟል፡፡
• አንደኛ ተከሳሽ በተጨማሪ እሴት ታክስ አዋጅ ቁጥር 285 /94 አንቀፅ 49 እና በወንጀል ህግ አንቀፅ 34(ሀ) የተመለከተውን በመተለለፍ ከ1996 ዓ/ም እስከ 2002 ዓ.ም ባደረገው የንግድ እንቅስቃሴ የሰበሰበውን ብር 426229.03 /አራት መቶ ሃያ ስድስት ሺህ ሁለት መቶ ሃያ ዘጠኝ ብር ከዜሮ ሶስት ሣንቲም) ተጨማሪ እሴት ታክስ ለመንግስት አሳውቆ ባለመክፈሉ ወንጀል ፈፅሟል፡፡ ሁለተኛ ተከሳሽ (አመልካች) የአንደኛ ተከሳሽ ሥራ-አስኪያጅ ሆኖ ሲሰራ አንደኛ ተከሳሽ የሰብሰበውን ተጨማሪ እሴት ታክስ ለመንግስት አሳውቆ እንዲከፈል ባለማድረጉ በአዋጅ ቁጥር 285/1994 ዓንቀፅ 49 እና 56(1) በመተላለፍ ወንጀል ፈፅሟል በማለት ክስ አቅርቧል፡፡

2. አመልካች በሥር ፍርድ ቤት ቀርቦ ወንጀሉን አልፈፀምኩም ጥፋተኛ አይደለሁም በማለት የቀረበበትን ክስ ክዶ ተከራክሯል፡፡ ተጠሪ የአንደኛ ተከሳሽ የንግድ ፈቃድ፤ ሜጋ ኪነጥበብ ማዕከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር የመመሥረቻ ፅሑፍና መተዳደሪያ ደንብ የድርጅቱ ገቢ ኦዲት የተሰራበት ሪፖርትና የትርፍ ማስታወቂያ፣ ደረሰኝ የታተመበትን ሰነድና የሰው ምስክሮችን በማስረጃነት አቅርቧል፡፡ ተጠሪ ያቀረባቸው ሁለት ምስክሮች አንደኛ ተከሳሽ የመፍረስ ጥያቄ በማቅረቡ ከሳሽ መሥሪያ ቤት የድርጅቱን ሒሳብ ኦዲት እንዲያደርጉ መድቧቸው ሒሳቡን ኦዲት ያደረጉ መሆኑን ሂሳቡን ኦዲት ያደረጉት የአንደኛ ተከሳሽ ድርጅት ሥራ አስኪያጅ የነበሩት ሁለተኛ ተከሳሽ ያቀረበውን የሂሳብ ሰነድና አንደኛ ተከሳሽ ለከሳሽ መሥሪያ ቤት ሲያቀርብ የነበረውን የሂሳብ ሪፖርት መሠረት በማድረግ እንደሆነ ገልፀው 1997 ዓ/ም አንደኛ ተከሳሽ ብር 15,748 /አስራ አምስት ሺህ ሰባት መቶ አርባ ስምንት ብር/ ኪሳራ የደረሰበት መሆኑን ለከሳሽ አሳውቋል፡፡ ሆኖም 1997 ዓ/ም አንደኛ ተከሳሽ ብር 132,673.06 /አንድ መቶ ስላሣ ሁለት ሺ ስድስት መቶ ሰባ ሶስት ብር ከዜሮ ስድስት ሣንቲም/ አግኝቶ የነበረ መሆኑንና 1997 ዓ/ም አንደኛ ተከሳሽ 39801 /ስላሳ ዘጠኝ ሺህ ስምንት መቶ አንድ ብር) የንግድ ትርፍ ገቢ ግብር መክፈል የነበረበት መሆኑን በማረጋገጥ ወስነናል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ ኪሣራ ደርሶብኛል በማለት ሪፖርት ያደረገው የድርጅቱ ሠራተኞች ባልሆኑ ሰዎች የከፈለው ደመወዝ የስልክ ወጭና የሌላ ድርጅት ንብረት የሆኑ መኪኖች የተሞላ ነዳጅ በወጭነት በማቅረብ ነው፡፡ ይህም የገቢ ግብር አዋጅንና አዋጁን ለማስፈፀም የወጣውን መመሪያ መሠረት ያላደረገ በመሆኑ በወጭነት አልያዝነውም፡፡ እኛ ሂሳብ ስንሠራ ወድቅ አድርገነዋል፡፡
3. ከላይ ከተገለፀው በተጨማሪ ተጨማሪ እሴት ታክስን በተመለከተ አንደኛ ተከሳሽ ለከሳሽ ባሣወቀውና አንደኛ ተከሳሽ ባከናወነው ግብይት ወይም የንግድ እንቅስቃሴ መካከል ልዩነት መኖሩን አንደኛ ተከሳሽ ብር 429,172 /አራት መቶ ሃያ ዘጠኝ ሺህ አንድ መቶ ሰባ ሁለት ብር/ ተጨማሪ እሴት ታክስ ለመንግስት አሳውቆ መክፈል ሲገባው፤ ይህንን የተጨማሪ እሴት ታክስ ለመንግስት ያልከፈለ መሆኑን ባከናወኑት የኦዲት ሥራ ማረጋገጣቸውን ለሥር ፍርድ ቤት ያስረዱ መሆኑን በውሣኔው አስፍሮታል፡፡ ሶስተኛው የተጠሪ ምስክር አንደኛ ተከሳሽ የሂሳብ ሠራተኛ መሆኑን ገልፆ ሁለተኛው ተከሳሽ የአንደኛ ተከሳሽ ሥራ አስኪያጂ በመሆን 1997 ዓ/ም እስከ 2002 ዓ/ም የሠራ መሆኑንና 1ኛ ተከሳሽ 1998 ዓ/ም ከሜጋ ማስታወቂያ ጋር ሲዋሀድም 2ኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ ሆኖ የሰራ መሆኑን እንደመሰከረ የሥር ፍርድ ቤት በውሳኔው ፅፎታል፡፡
4. ሁለተኛ ተከሳሽ /አመልካች/ ተጨማሪ እሴት ታክስ የሂሳብ ሠራተኞች በየወሩ ለከሳሽ /ተጠሪ/ ሪፖርት ያደርጉ የነበረ መሆኑንና ገቢን አለማሳወቅና አሳሳች ማስረጃ ማቅረብ የተባለውም ገቢን አለማሣወቅና አሳሳች ማስረጃ የማቅረብ ወንጀል አልፈፀምኩም በኦዲት ተገኘ የተባለው የሂሳብ ልዩነት የተፈጠረው አንደኛ ተከሳሽና ሜጋ ማስታወቂያ 1998 ዓ/ም ጀምሮ በአንድ ሥራአስኪያጅ እየተመሩ አንድ ላይ ስራ ሲሳሩ የነበረ በመሆኑና በሜጋ ማስታወቂያ ሠረተኞች የስልክ ወጭና የሜጋ ማስታወቂያ መኪኖች ነዳጅ የወጣ ውጭ በመኖሩ ምክንያት ነው በማለት አምስት የመከላከያ ምስክሮችን አቅርቦ አሰምቷል፡፡ አንደኛው የአመልካች የመከላከያ ምስክር የአንደኛ ተከሳሽ ጉዳይ አስፈፃሚ ሆኖ ሲሳራ ከፋይናንስ ክፍል ይሰጠው የነበረውን የተጨማሪ እሴት ተክስ ሪፖርት ለከሳሽ /ለተጠሪ/ ሲያደርስ እንደነበረና አንደኛ ተከሳሽ 1998 ጀምሮ ከሜጋ ማስታወቂያ ጋር ሲሰራ የሜጋ ማስታወቂያና መኪኖች በትውስት በመውሰድ ነዳጅ በመሙለት ሲጠቀም እንደነበረ የመሰከረ መሆኑን ሁለተኛ መከላከያ ምስክር የሒሳብ ባለሙያ መሆናቸውን ገልፀው ለአንደኛ ተከሳሽ የሂሳብ ሠራተኞች በ1996 ዓ/ም የሂሳብ አያያዝ ሥልጠና የሰጡ መሆኑን እንደመሰከረ፣ ሶስተኛ መከላከያ ምስክር የአንደኛ ተከሳሽ የሂሳብ ሠራተኛ እንደነበር 1997 ዓ/ም ጀምሮ የሽያጭ ወጭ ደረሰኞችን በመቀበል በየወሩ የተጨማሪ እሴት ታክስ ሪፖርት ያዘጋጅ እንደነበር እንደመሰከሩ፤ አራተኛ የመከላከያ ምስክር የአንደኛ ተከሳሽ ሹፌር የነበረ መሆኑን ገልጾ፣ 1ኛ ተከሳሽ ይጠቀምበት የነበረውን ላንድክሩዘር ኮድ ሁለት የሆነ መኪና ያሽከረክር እንደነበርና ወጭውንም የሚሸፍነው አንደኛ ተከሳሽ እንደነበር እንደመሰከረ፣ 5ኛ የመከላከያ ምስክር የፋሲል ኮንሰልት ኃላ/የተ/የግል ማህበር የሂሳብ ሰራተኛ በመሆን የአንደኛ ተከሳሽ የሁለት አመት 1996ዓ.ም እና 1997ዓ.ም ሂሳብ የሰራ መሆኑንና የሂሳብ ሰነድ ወጭና ገቢ አያያዙ ጥሩ ሆኖ ማግኘታቸውንና ተከሳሽ ድርጅትም በኪሳራ ይንቀሳቀስ እንደነበር ያስረዱ መሆኑን የስር ፍርድ ቤት በውሳኔው አስፍሮታል፡፡
5. የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽና ሜጋ ማስታወቂያ አግባብነት ባለው ሕግ መሰረት ያልተቀላቀለ መሆኑ፣ አንደኛ ተከሳሽ በሜጋ ማስታወቂያ ሰራተኞች የከፈለው ደመወዝና የስልክ ወጭ የአንደኛ ተከሳሽ ሕጋዊ ወጭ ተደርጎ ሊያዝ የማይችል መሆኑን የተሽከርካሪ ትውስት የተባለውም ተቀባይነት ያለውን የሂሳብ አሰራር ያልተከተለ በመሆኑ ተጨማሪ እሴት ታክስን በተመለከተ፣ በየወሩ ሪፖርት ይደረግ የነበረ መሆኑን በመከላከያ ማስረጃ ከማስረዳት ውጭ አንደኛ ተከሳሽ የሰበሰበውን ብር 426,229.03 ተጨማሪ እሴት ታክስ ለከሳሽ መስሪያ ቤት ያላሳወቀና ገቢ ያላደረገ መሆኑን በማረጋገጥ በከሳሽ (ተጠሪ) በኩል ያቀረበውን ማስረጃ የሚያስተባብል ማስረጃ አልቀረበም፡፡ ስለዚህ አንደኛ ተከሳሽ 1997ዓ.ም ትክክለኛ ገቢውን ባለማሳወቁና ኪሳራ እንደደረሰበት ሪፖርት በማድረጉ እንደዚሁም አንደኛ ተከሳሽ ከ1996ዓ.ም እስከ 2002ዓ.ም የሰበሰበውን ተጨማሪ እሴት ታክስ ሙሉ ለሙሉ ለተጠሪ (ለከሳሽ) ባለማሳቁና ገንዘቡንም ገቢ ባለማድረጉ ሁለተኛ ተከሳሽ በስራ አስኪያጅነቱ በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 96 እና አንቀጽ 97 ንዑስ አንቀጽ 3(ሀ) የተመለከተውን በመተላለፍና በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 የተመለከተውን በመተላለፍ ወንጀል የፈጸመ ጥፋተኛ ነው በማለት የቅጣት ውሳኔ በመወሰንና በመገደብ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡
6. በዚህ ውሳኔ አመልካችና ተጠሪ ቅር በመሰኘት አመልካች በመዝገብ ቁጥር 131320 ተጠሪ በመዝገብ ቁጥር 131160 ያቀረቡትን ይግባኝ ቅሬታ በፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት በመዝገብ ቁጥር 131320 በማጣመር፣ የግራ ቀኙን ክርክር ከሰማ በኋላ የስር ፍርድ ቤት የሰጠውን የጥፋተኝነት ውሳኔ በማጽናት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡
7. አመልካች የበታች ፍርድ ቤቶች የሰጡትን የጥፋተኝነት ውሳኔ ለማስለወጥ ሚያዚያ 17 ቀን 2006 ዓ.ም በተጻፈ የሰበር አቤቱታ ተጠሪ የወንጀል ክስ ከመመስረቱ በፊት የንግድ ድርጅት ስራ አስኪያጅነት መልቀቄን ሰነዶች ያረጋግጣሉ፡፡ እኔ የድርጅቱ ስራ አስኪያጅ በወንጀል ጥፋተኛ ልባል ከሚገባው በመጀመሪያ በስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው የንግድ ድርጅት ተጠርቶ፣ ቀርቦ ተከራክሮ በወንጀል ጥፋተኛ ሆኖ ሲገኝ ነው፡፡ አንደኛ ተከሳሽ የሌለ መሆኑን ተጠሪ የወንጀል ክስ ሲመሰርት ያውቃል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ የፈረሰና ህጋዊ ህልውና የሌለው በመሆኑ በወንጀል ሊከሰስና ጥፋተኛ ተብሎ ሊቀጣ አይችልም፡፡ አንደኛ ተከሳሽ በወንጀል ሊጠየቅ የማይችል ከሆነ ስራ አስኪያጅ በወንጀል ሊጠየቅ አይችልም ፡፡ የአንደኛ ተከሳሽ ሂሳብ ኦዲት የተደረገው በ2003 ዓ.ም ነው፡፡ ይህም አመልካች ድርጅቱን ከለቀቀ ከአስር ወር በኋላ ነው፡፡ ሜጋ ማስታወቂያና ሜጋ ኪነጥበባት፣ በኋላ የተቀላቀሉ መሆኑ ተረጋግጧል፡፡ ስለዚህ ስራ አስኪያጅ የነበረው አመልካች በተጨባጭ ለስራ ያወጣው ወጭ ውድቅ ተደርጎ አሳሳች ማስረጃ አቅርቧል፣ ተጨማሪ እሴት አሳውቆ ገቢ አላደረገም ተብሎ የተሰጠው የጥፋተኝነት ውሳኔ መሰረታዊ የሕግ ስህተት ያለበት ስለሆነ በሰበር ታይቶ እንዲታረምልኝ በማለት አመልክቷል፡፡
8. ሰኔ 27 ቀን 2006ዓ.ም በተጻፈ መልስ ሕጋዊ ሰውነት ያለው ድርጅት በራሱ ወንጀል የመፈጸም ሃሳብ የሚፈጥር ባለመሆኑ፣ ድርጅቱ ወንጀል የሚፈጽመው ከድርጅቱ ሃላፊዎች ወይም ሰራተኞች አንዱ የድርጅቱን ህጋዊ ግዴታ ባለመወጣት ወይም የድርጅቱን ጥቅም በህገ ወጥ መንገድ ለማራመድ ተንቀሳቅሰው በተገኙ ጊዜ ነው፡፡ ከስር ሁለተኛ ተከሳሽ የነበሩት አመልካች አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ሃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር ስራ አስኪያጅ በነበሩበት ጊዜ ለተፈጸመው ወንጀል ተጠያቂ መሆናቸው በወንጀል ሕጉ የተቀመጠውን መርህ የተከተለ ነው፡፡ ከስር አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት በህጋዊ መንገድ የፈረሰ ስለመሆኑ የቀረበ ማስረጃ የለም፡፡ ተጠሪ የወንጀል ክሱንና መጥሪያውን ለማድረስ ጥረት አድርጎ ሊያገኘው አልቻለም፡፡ ይግባኝ ሰሚው ፍርድ ቤት በጋዜጣ ጥሪ አድርጎለት አልቀረበም ከዚህ አንጻር የስር ፍርድ ቤት በጋዜጣ አለመጥራት እንደ ስነ-ስርዐት ስህተት ከሚታይ በስተቀር በአመልካች ላይ የተሰጠውን ውሳኔ የሚያስለውጥ አይደለም፡፡ የድርጅቱም ሂሳብ በአግባቡ የተጣራና ወንጀሉ የተፈጸመ መሆኑ ተረጋግጦ የተሰጠ ውሳኔ በመሆኑ የአመልካች፣ የሰበር አቤቱታ ውድቅ ይደረግልኝ በማለት መልስ ሰጥቷል፡፡ አመልካች ነሐሴ 23 ቀን 2006 ዓ.ም በተጻፈ የመልስ መልስ ሁለተኛ ተከሳሽ (አመልካች) በተከሰሰበት ወንጀል ጥፋተኛ መሆኑ የሚረጋገጠው አንደኛው ተከሳሽ በአግባቡ ተጠርቶ፣ ተከራክሮ ጥፋተኛ ነህ ተብሎ ሲፈረድበት ነው፡፡ ይህ ሳይደረግ ሁለተኛው ተከሳሽ ጥፋተኛ ተብሎ ሊፈረድበት አይችልም፡፡ የስር ፍርድ ቤት ድርጅቱንና ሁለተኛ ተከሳሽን ጥፋተኛ ናቸው በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ይህ ተገቢ ያልሆነና የወንጀል ህግን መሰረታዊ መርህ የሚጻረር ውሳኔ ነው፡፡ ምክንያቱም በስር የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት 1ኛ ተከሳሽን በመጥሪያም ይሁን በጋዜጣ አልተጠራም፣ አልቀረበም በሌለበት ይታያል ተብሎ አልተያዘም፡፡ 1ኛ ተከሳሽ ያልፈረሰ መሆኑን የማስረዳት ግዴታ ሁለተኛ ተከሳሽ የለብኝም የሚልና ሌሎች በሰበር አቤቱታው ያነሳቸውን መከራከሪያዎች የሚያጠናክር ክርክር አቅርቧል፡፡
9. ከስር የክርክሩ አመጣጥና ግራ ቀኙ በዚህ ሰበር ችሎት ያቀረበው የጽሑፍ ክርክር ከላይ የተገለጸው ሲሆን እኛም የበታች ፍርድ ቤቶች አመልካች የሜጋ ኪነጥበባት ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማሕበር ስራ አስኪያጅ ሆኖ ሲሰራ፣ የንግድ ትርፍ ገቢ በትክክል አለማሳወቅና የንግድ ትርፍ ገቢ ግብር አለመክፈል፣ አሳሳች ማስረጃ የማቅረብና የንግድ ድርጅቱ በፈጸማቸው ግብይቶች ወይም የንግድ እንቅስቃሴ የሰበሰበውን ተጨማሪ እሴት ታክስ በተሟላ ሁኔታ አለማሳወቅና ገቢ ያለማድረግ ወንጀል ፈጽሟል በማለት የሰጡት የጥፋተኝነት ውሳኔ በሕግ አግባብ የተሰጠ ነው ወይስ አይደለም? የሚለውን ጭብጥ በመያዝ ጉዳዩን መርምረናል፡፡
10. ጉዳዩን እንደመረመርነው የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የሆነው ሜጋ ኪነጥበባት ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማሕበር በንግድ ህግ አንቀጽ 542 እና አንቀጽ 543 መሰረት ያልፈረሰ ወይም የንግድ ህጉ ከአንቀጽ 544 እስከ አንቀጽ 554 በተደነገጉት ድንጋጌዎች መሰረት ከሌላ ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማሕበር በተለይም ከሜጋ ማስታወቂያ ጋር በሕግ የተደነገገውን ስርዓት በማሟላት ያልተቀላቀለ መሆኑ የስር ፍርድ ቤት በውሳኔው በማረጋገጥ ውሳኔ ሰጥቷል የስር አንደኛ ተከሳሽ በህግ አግባብ ካልፈረሰ ወይም ከሌላ የንግድ ድርጅት ጋር አለመቀላቀሉ ካልተረጋገጠ፣ ህጋዊ ህልውና ያለው ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር፣ እንደሆነ ከህጉ ድንጋጌዎች ለመረዳት ይቻላል፡፡ የስር አንደኛ ተከሳሽ ሕጋዊ ሰውነት ያለው ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር በመሆኑ ከመፍረሱ ወይም ከሌላ ድርጅት ጋር ከመቀላቀሉ በፊት ይከናወን ያላቸው ተግባራት አሉ፡፡ ከእነዚህ ተግባራት መካከል የማኃበሩ ሒሳብ የማጣራት ስራ ነው፡፡ ተጠሪ የአንደኛ ተከሳሽ ሂሳብ ኦዲት ያደረገው አንደኛ ተከሳሽ የመፍረስ ጥያቄ በማቅረቡ እንደሆነ፣ ተጠሪ ያቀረባቸው ምስክሮችና የአንደኛ ተከሳሽን ሒሳብ ያጣሩት ባለሙያዎች የገለጹ መሆኑን በስር ፍርድ ቤት በግልጽ ሰፍሯል፡፡ ይህም የአንደኛ ተከሳሽ ሒሳብ በተጣራበት ጊዜ አንደኛ ተከሳሽ የመፍረስ ጥያቄ አቅርቦ የነበረ ቢሆንም በሕግ አግባብ ሒሳቡ ተጣርቶ የመፍረስ ውሳኔ ያልተሰጠና ህጋዊ ሕልውና ያለው ድርጅት የነበረ መሆኑን የበታች ፍርድ ቤቶች ፍሬ ጉዳይ የማጣራትና ማስረጃ የመመዘን ስልጣናቸው ያረጋገጡት በመሆኑ አመልካች አንደኛ ተከሳሽ ሕጋዊ ሕልውናው የከተመ ወይም የፈረሰ ድርጅት ነው በማለት ያቀረበው ክርክር የሕግ መሰረት ያለው ሆኖ አላገኘነውም፡፡
11. አንደኛ ተከሳሽ የሕግ ሰውነት ያለው የንግድ ድርጅት ነው፡፡ የሕግ ሰውነት ያለው የንግድ ድርጅት፣ በሕግ በግልጽ በተደነገገ ጊዜ በዋና ወንጀል አድራጊነት፣ በአነሳሽነት ወይም በአባሪነት ወንጀል ሊቀጣ የሚችል መሆኑ ሕጋዊ ሰውነት ያላቸው ድርጅቶች ሕጉ በወንጀል የሚጠየቁ እንደሆነ በልዩ ሁኔታና በግልጽ ባልደነገገባቸው ወንጀሎች የወንጀል ተጠያቂነት እንደማይኖርባቸው በወንጀል ህጉ አንቀጽ 34 ንዑስ አንቀጽ 1 በግልጽ ተደንግጓል፡፡ ማንኛውም የንግድ ድርጅት በዓመት ውስጥ ያገኘው ትክክለኛ ትርፍ ለግብር አስገቢው መስሪያ ቤት የማሳወቅ ግብር የመክፈል ኃላፊነት እንዳለበትና ይህንን ኃላፊነቱን በመጣስ በተለይም አሳሳች የሆኑ ማስረጃዎችን በማቅረብ ግብር የማጭበርበር ተግባር ከፈጸመ በወንጀል ተጠያቂ እንደሚሆን ከአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 96 እና አንቀጽ 97(1) ድንጋጌዎች ተደንግጓል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ በ1997ዓ.ም ብር 132673.06 /አንድ መቶ ሰላሳ ሁለት ስድስት መቶ ሰባ ሶስት ብር ከዜሮ ስድስት ሳንቲም/ ከንግድ ስራ ትርፍ አግኝቶ እንደነበር ነገር ግን አንደኛ ተከሳሽ በሕግ አግባብ ላልተቀላቀለው ሜጋ ማስታወቂያ ሰራተኞች የከፈለውን ደመወዝ በስልክ ክፍያና የነዳጅ ወጭ አንደኛ ተከሳሽ ለእራሱ ስራ ያወጣው ህጋዊ ወጭ አስመስሎ በማቅረብና 1997ዓ.ም ከንግድ ስራ ትርፍ እንዳላገኘና ኪሳራ እንደደረሰበት ለተጠሪ ያሳወቀ መሆኑ ተጠሪ ባቀረበው የጽሑፍና የሰው ማስረጃ ተረጋግጧል፡፡ ከዚህ በተጨማሪ አንደኛ ተከሳሽ ከ1996 እስከ 2002 ዓ.ም ባከናወነው ግብይት ብር 426299.03 /አራት መቶ ሃያ ስድስት ሺ ሁለት መቶ ሃያ ዘጠኝ ብር ከዜሮ ሶስት ሳንቲም/ ተጨማሪ እሴት ታክስ ሰብስቦ ለተጠሪ ይህንን ተጨማሪ እሴት ታክስ ገንዘብ የሰበሰበ መሆኑን እንዳላሳወቀና ገንዘቡንም ገቢ እንዳላደረገ ተጠሪ ባቀረባቸው የሰውና የሰነድ ማስረጃዎች የተረጋገጠ መሆኑን ፍሬ ጉዳይ የማጣራትና ማስረጃ የመመዘን ስልጣን ባላቸው ፍርድ ቤቶች ተረጋግጧል፡፡ ሕግን በመጣስ የሰበሰበውን ታክስ ያላሳወቀ ወይም የሚፈለግበትን ታክስ ያልከፈለ እስከ አምስት አመት ሊቀጣ የሚችል መሆኑ በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 የተደነገገ ሲሆን የንግድ ድርጅት ይህንን አዋጅ በመተላለፍ ለሚፈጸመው ጥፋት የወንጀል ተጠያቂነት የሚኖርበት ስለመሆኑ ከአዋጁ ድንጋጌዎች ለመረዳት ይቻላል፡፡
12. በስር አንደኛ ተከሳሽ የነበረው የንግድ ድርጅት ለሌላ ድርጅት ሠራተኞች ሜጋ ማስታወቂያ ሠራተኞች የከፈለውን ደመወዝና የስልክ ወጭ የንግድ ተግባሩን ሲያከናውን ያወጣው ወጭ መሆኑን በሚገልጽ መንገድ ለግብር አስገቢው መስሪያ ቤት ሪፖርት በማቅረብ 1997ዓ.ም ትርፍ አግኝቶና ካገኘውም ትርፍ 39,801.32 የንግድ ስራ ትርፍ ገቢ ግብር መክፈል ሲገባው ኪሳራ እንደደረሰበት አድርጎ ሪፖርት ማቅረቡና ይህም ሪፖርት ለሌላ ንግድ ድርጅት ወጭ ሕጋዊ ባልሆነ መንገድ ለመሸፈን የወጣ ወጭ እንደ ሕጋዊ ወጭ በማቅረብ የተፈጸመ መሆኑ በኦዲት የተረጋገጠ መሆኑን እንደዚሁም አንደኛ ተከሳሽ ከ1996 እስከ 2002 ዓ.ም የሰበሰበውን ተጨማሪ እሴት ታክስ ለተጠሪ ያላሳወቀና ገንዘቡንም ገቢ ያላደገረገ መሆኑ ተረጋግጧል፡፡
13. አመልካች 1997ዓ.ም አንደኛ ተከሳሽ ትርፍ አግኝቶ እያለ ትርፍ እንዳላገኘና ኪሳራ እንደደረሰበት ሪፖርት በማድረግ በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 96 እና አንቀጽ 97 (1) (ሀ) የተመለከቱትን የወንጀል ድርጊቶች ሲፈጽም የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ የነበረ መሆኑ በተጣራ ማስረጃ ብቻ ሳይሆን አመልካች ባቀረባቸው የመከላከያ ማስረጃዎች የተረጋገጠ መሆኑ የበታች ፍርድ ቤቶች ውሳኔ ያሳያል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ ከላይ የጠቀስናቸውን ድንጋጌዎች በመተላለፍ ወንጀል የፈጸመ መሆኑ ከተረጋገጠ ስራ አስኪያጁ በወንጀሉ ተጠያቂ እንደሚሆን በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 102 ንዑስ አንቀጽ 1 ተደንግጓል፡፡ እንደዚሁም አንደኛ ተከሳሽ በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 የተመለከተውን በመተላለፍ ከ1996 ዓ.ም እስከ 2002 ዓ.ም ባከናወነው ግብይት የሰበሰበውን ተጨማሪ እሴት ታክስ ለተጠሪ ያላሳወቀና ገንዘቡንም ገቢ ያላደረገ መሆኑ ተረጋግጧል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ የአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 ድንጋጌ የሚጥስ የወንጀል ተግባር በፈጸመበት ጊዜ አመልካች የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ እንደነበር በተጣራ ማስረጃ ብቻ ሳይሆን አመልካች ባቀረባቸው የመከላከያ ማስረጃዎች ተረጋግጧል፡፡ አንደኛ ተጠሪ ወንጀሉን የፈጸመው ከ1996ዓ.ም እስከ 2002 ዓ.ም ባለው ጊዜ ውስጥ በመሆኑ አመልካች የአንደኛ ተከሳሽ ሂሳብ በተጠሪ በሚጣራበት 2003ዓ.ም እኔ የድርጅቱ ስራ አስኪያጅ አልነበርኩም በማለት የሚያቀርበው ክርክር አንደኛ ተከሳሽ በስራ አስኪያጅነት በሚሰራበት ወቅት ለተፈጸመው ወንጀል በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 56 ንዑስ አንቀጽ 1 መሰረት ተጠያቂ መሆኑን የሚያስቀር ባለመሆኑ የአመልካች ክርክር ተቀባይነት ያለው አይደለም፡፡

14.የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ ከክርክሩ ውጭ እንዲሆን አላደረገም፡፡ የስር ፍርድ ቤት ተጠሪ በአንደኛ ተከሳሽ ላይ እና በአመልካች ላይ የቀረበውን የወንጀል ክስ እና ማስረጃ ከሰማና የአመልካችን መከላከያ ከመረመረ በኋላ ‘’ስለሆነም ተከሳሹ የዐቃቤ ሕግን ማስረጃ የሚያስተባብል ማስረጃ ያላቀረቡ በመሆኑ በ1997ዓ.ም 1ኛ ተከሳሽ ባከናወነው የንግድ እቅስቃሴ ገቢን አሳውቆ ባለመክፈልና ተከሳሾች አሳሳች መረጃ በመስጠትና ኪሳራ ሪፖርት በማድረግና ከ1996ዓ.ም እስከ 2002 ዓ.ም ድረስ የተሰበሰበውን የተጨማሪ እሴት ታክስ የሰበሰቡትን በሙሉ ሪፖርት ባለማድረጋቸው ሁለተኛው ተከሳሽ (አመልካች) በስራ አስኪያጅነታቸው አንደኛ ተከሳሽ ለፈጸመው ድርጊት ተጠያቂ በመሆናቸው ተከሳሾች በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 96 እና አንቀጽ 97 ንዑስ አንቀጽ 3 (ሀ) አንደዚሁም በአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 49 ላይ የተመለከተውን በመተላለፍ ጥፋተኛ ናቸው’’ በማለት ውሳኔ እንደሰጠ ከስር ፍርድ ቤት ከሰጠው ፍርድ በስምንተኛው ገጽ በአራተኛው ፓራግራፍ በግልጽ ሰፍሯል፡፡

15. ይህም የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ ከላይ በገለጽናቸው አዋጆች የተመለከቱትን የሕግ ድንጋጌዎችና በወንጀል ሕጉ አንቀጽ 34 ንዑስ አንቀጽ 1 የተደነገገውን በመተላለፍ ወንጀል የፈጸመ መሆኑን በማረጋገጥ የጥፋተኛነት ውሳኔ የሰጠ መሆኑንና አንደኛ ተከሳሽ ወንጀሉን በሚፈጽምበት ጊዜ ሁለተኛ ተከሳሽ አመልካች የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ በመሆኑ በአዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 102 እና የአዋጅ ቁጥር 285/1994 አንቀጽ 56 ድንጋጌዎች መሰረት ሜጋ ኪነጥበባት ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር በስራ አስኪያጅነት ሲመራ በነበረበት ጊዜ በድርጅቱ ለተፈጸመው ወንጀል በሃላፊነት የሚጠየቅ መሆኑን በማረጋገጥ የተሰጠ ውሳኔ ነው፡፡ ከዚህ አንጻር ሲታይ አመልካች የንግድ ድርጅቱ ወንጀሉን የፈጸመ መሆኑ ሳይረጋገጥ አና ለወንጀሉ ኃላፊ ተብያለሁ በማለት የሚያቀርበው ክርክር በመዝገቡ ያለውን እውነታ የሚያንጸባርቅ ሆኖ አላገኘነውም፡፡ አንደኛ ተከሳሽ ከአመልካች ጋር ለተፈጸመው ወንጀል ጥፋተኛ የተባለ መሆኑን የስር ፍርድ ቤት በመዝገብ ቁጥር 176025 ታህሳስ 19 ቀን 2004ዓ.ም በሰጠው ፍርድ በግልጽ የሚታይ ነው፡፡
16. አመልካች የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽን በአግባቡ ሳይጠራ አንደኛ ተከሳሽ በክርክሩ ተካፋይ ሳይሆን ወይም ጉዳዩ አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት እንዲታይ ትእዛዝ ሳይሰጥ የወንጀል ክሱን ሰምቶ የወሰነ መሆኑ የሕግ ስህተት ያለበት መሆኑን መከራከሪያ አድርጎ አቅርቧል፡፡ አመልካች ከ2003ዓ.ም ጀምሮ የአንደኛ ተከሳሽ ስራ አስኪያጅ እንዳልሆነና አንደኛ ተከሳሽንም ወክሎ ክርክር ለማቅረብ እንደማይችል በስር ፍርድ ቤት የገለጸ መሆኑን ግራ ቀኙ ካቀረቡት ክርክር ተገንዝበናል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ የወንጀል ጉዳይ የታየው የወንጀለኛ መቅጫ ስነ ስርዐት ሕግ አንቀጽ 162 አንቀጽ 167 እና ሌሎች ድንጋጌዎች ከሚደነግጉት ውጭ ነው ብሎ ካለ የስር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት አይቶ የሰጠው ፍርድ እንዲነሳለት ከሚያመለክት በስተቀር አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት ታይቶ መወሰኑን አመልካች መከራከሪያ አድርጎ ሊያቀርብ የሚችል አይደለም፡፡ አንደኛ ተከሳሽ በመወከልም አንደኛ ተከሳሽ በሌለበት ታይቶ የተሰጠው ፍርድ እንዲነሳ ለመከራከር የሚያስችለው ውክልና ወይም ስልጣን የለውም ስልጣንም ቢኖረው ክርክሩ መቅረብ የሚገባው በወንጀለኛ መቅጫ ስነ-ስርዓት ሕግ ከአንቀጽ 197 እስከ አንቀጽ 102 የተደነገጉትን ድንጋጌዎች መሰረት በማድረግ መሆን የሚገባው በመሆኑ አመልካች ያቀረበው ክርክር የሕግ መሰረት ያለው ሆኖ አላገኘነውም፡፡
17. አንደኛ ተከሳሽ አግባብነት ባላቸው የንግድ ህግ ድንጋጌዎች መሰረት መፍረሱ ወይም ከሌላ ድርጅት ጋር መቀላቀሉን የሚያሳይ ማስረጃ አልቀረበም፡፡ ይህም አንደኛ ተከሳሽ ሕጋዊ ህልውና ያለው ድርጅት መሆኑን ያሳያል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ በህግ አግባብ ሳይፈርስ ወይም ሌላ ድርጅት ጋር ተቀላቅሎ ህጋዊ ህልውናውን ሳያጣ አንደኛ ተከሳሽ በእውን እንዳይኖር የፈጸመበትን የንግድ ዓላማ የማይፈጽምና ተግባራዊ እንቅስቃሴ እንዳያደግ በማድረግ በቁሙ ማክሰም የሚቻል መሆኑና አመልካችም አንደኛ ተከሳሽ በህግ አይን የፈረሰ ድርጅት ነው ባይባልም በእውኑ ዓለም የሌለና የከሰመ ድርጅት ነው የሚል መከራከሪያ ያቀረቡ መሆኑን ተረድተናል፡፡ በመሰረቱ አንድን ድርጅት በቁሙ አንዲከስም በማድረግ ድርጅቱ ህጋዊ ህልውና ኖሮት ተግባራዊ የንግድ እንቅስቃሴ ሲያደርግ በነበረበት ጊዜ ለተፈጸመ ወንጀል የንግድ ድርጅቱንም ሆነ በወቅቱ ወንጀሉ በተፈጸመበት ጊዜ የድርጅቱ ስራ አስኪያጅ የነበረውን ሰውና የሌሎች ሰራተኞች የወንጀል ተጠያቂነት ለማስቀረት አይቻለም፡፡ ከዚህ በተጨማሪ ሕጋዊ ህልውና ያለው ድርጅት ወንጀል እንዳደረገ ተቆጥሮ የሚቀጣው በሃላፊዎቹ ወይም ከሰራተኞች አንዱ ከድርጅቱ ስራ ጋር በተያያዘ ሁኔታ የድርጅቱን ጥቅም በሕገ ወጥ መንገድ ለማራመድ በማሰብ ወይም የድርጅቱን ህጋዊ ግዴታ በመጣስ ወይም ድርጅቱን በመሳሪያነት አላግባብ በመጠቀም በዋና ወንጀል አድራጊነት በአነሳሽነትና በአባሪነት ወንጀል ሲያደርግ መሆኑ በወንጀል ህጉ አንቀጽ 34 ንዑስ አንቀጽ 2 በግልጽ የተደነገገ መርህ ነው፡፡ አንድ የንግድ ድርጅት የወንጀል ተግባር ከፈጸመና ጥፋተኛ መሆኑ በፍርድ ከተረጋገጠ በኋላ ድርጅቱ የወንጀሉን ፍርድ ሊፈጽም የማይችልበት ሁኔታ በቁም እንዲከስም መደረጉ ለወንጀሉ አድርጎት ኃላፊ የሚሆኑትን ሰራተኞችና ኃላፊዎች በወንጀል ከመጠየቅ ነጻ የማያወጣ በመሆኑ የበታች ፍርድ ቤቶች የሰጡት ውሳኔ በአመልካች ላይ የሰጡት ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት የለበትም በማለት በወንጀለኛ መቅጫ ስነ ስርዓት ሕግ ቁጥር 195 ንዑስ አንቀጽ 2 (ለ) 2 መሰረት ወስነናል፡፡

ው ሳ ኔ

1.የፌዴራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤትና የፌዴረል ከፍተኛ ፍርድ ቤት የሰጡት የጥፋተኝነትና የቅጣት ውሳኔ በወ/መ/ሥ/ሥ/ሕግ ቁጥር 195 ንዑስ አንቀጽ 2(ለ)2 መሰረት በድምጽ ብልጫ ጸንቷል፡፡

2.መዝገቡ ወደ መዝገብ ቤት ይመለስ፡፡

የማይነበብ የአራት ዳኞች ፊርማ አለበት

የልዩነት ሐሳብ

እኔ ስሜ በተራ ቁጥር አምስት የተሰየምኩት ዳኛ አብላጫው ድምጽ ከሰጠው ውሳኔ ባለመስማማት የሚከተለው የልዩነት ሐሳብ አስፍሬአለሁ፡፡

ጉዳዩ የተጀመረው በፌዴራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት ሲሆን የአሁኑ ተጠሪ አንደኛ ተከሳሽ ሜጋ ኪነጥበብ ማዕካል ኃ/የተ/የግል ማህበር 2ኛ ተከሳሽ የአሁኑ አመልካች በማድረግ ስድስት ክሶች ያቀረበ ሲሆን በአመልካች ላይ ያቀረበው ክስ ገቢን አለማሳወቅ፣ ትርፍ አሳውቆ አለመክፈል፣ የተጨማሪ እሴት ታክስ አለመክፈል የሚሉ ናቸው፡፡ አመልካች ድርጊቱን ክደው በመከራከራቸው የግራ ቀኙ ማስረጃዎች ተሰምተው ጥፋተኛ ተብሎው የእስራት ቅጣት ተወስኖ የተገደበላቸው ስለመሆኑ ከሥር ፍርድ ቤት መዝገብ መረዳት ይቻላል፡፡ አመልካች በየደረጃው ጉዳዩን በተመለከቱት ፍርድ ቤቶች ያቀረቡት ቅሬታ መሠረታዊ ይዘት በሥር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ጥፋተኛ ሳይባል መቀጣታቸው መሠረታዊ የህግ ስህተት የተፈጸመበት መሆኑ የሚያሰይ ነው፡፡ የአሁኑ ተጠሪ አንደኛ ተከሳሽ ጥፋተኛ እንደተባለ እና ስለ መፍረሱ የቀረበ ማስረጃ አለመኖሩን አመልካች ድርጁቱ ወክለው ባይከራከሩም ለምስክሮች መስቀለኛ ጥያቄ በማቅረብ የተከራከሩ በመሆኑ የተጣበበ መብት የለም የሚል ነው፡፡

በሥር ፌዴራል መጀመሪያ ደረጃ ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ሜጋ ኪነጥበብ መእከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር ቀርቦ እንዲከራከር በሕጉ አግባብ ጥሪ የተደረገለት ስለመሆኑ ጉዳዩም በሌለበት እንዲታይ ግልጽ ትዕዛዝ የተሰጠ ስለመሆኑ የወሳኔው ይዘት አያሳይም ፡፡

ጉዳዩ በይግባኝ ሥልጣኑ የተመለከተው የፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት በሥር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው የሜጋ ኪነጥበባት ማዕከል በሕጉ አግባብ እንዳልተጠራ በዚህ ምክንያት መዝገቡ ወደ ሥር ፍርድ ቤት መመለሱ ውጤት እንደሌለው በመግለጹ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ አጽሕጋዊ ሰውነት ያለቸው ድርጅቶች በሕግ በግልጽ በተመለከተ ጊዜ የወንጀል ተጠያቂነት ያለባቸው ስለመሆኑ በኢ.ፌ.ዲ.ሬ የወንጀል ሕግ አንቀጽ 34 ተመልክቷል፡፡ የገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 286/1994 አንቀጽ 102 እንዲሁም የተጨማሪ እሴት ታክስ አዋጅ ቁጥር 285 /1994 አንቀጽ 56(1) እንደተመለከተው ሕጋዊ ሰውነት ያለው ድርጅት የወንጀል ጥፋት ከፈፀመ የድርጅቱ ስራአስኪያጅ ተጠያቂ እንደሚሆን ተደንግጓአል፡፡ የዚህ ድንጋጌ የእንግልዝኛ ትርጉም “subject to sub-Article (3) where an entity commits an offence every person who is manager of that entity at that time is treated as having committed the offence and is liable penalty under this proclamation“ የሚል ነው፡፡ ከዚህ የህግ ድንጋጌ መሠረታዊ ይዘት ዓላማና መንፈስ መረዳት የሚቻለው የአንድ ድርጅት ሥራአስኪያጅ ኃላፊ የሚሆነው ድርጅቱ በሕግ አግባብ ጥፋተኝነቱ ሲረጋገጥ ብቻ ነው፡፡ ወደ ተያዘው ጉዳይ ሲንመጣ ድርጁቱ በህግ አግባብ መጥሪያ የደረሰው ስለመሆኑ አልተረጋገጠም፡፡ የአሁኑ አመልካችም ድርጅቱ ከለቀቁ ከአንድ ዓመት በኃላ ክስ የተመሰረተባቸው ስለመሆኑ እየተከራከሩ ነው፡፡ የስር ፍርድ ቤቶች የአሁኑ አመልካች ጥፋተኛ ከተባሉ ድርጅቱም ጥፋተኛ ነው በሚል ድምዳሜ ላይ መድረሳቸው ከውሳኔያቸው ይዘት መረዳት ይቻላል፡፡ ይሁንና የስር ፍርድ ቤቶች ድምዳሜ የህግ መሰረት ያለው አይደለም፡፡ ሕግ አውጪው ከላይ በጠቀሱኩዋቸው አዋጆች ላይ በግልጽ እንዳመለከተው ቅድሚያ መረጋገጥ ያለበት የድርጅት ጥፋት መኖር ያለመኖር ነው፡፡ አንድ ድርጅት ጥፋተኛ ነው ወይስ አይደለም ወደ ሚለው ድምዳሜ ለመድረስም በህጉ የተዘረጋው የሙግት አመራር ሥርዓት በጥብቅ ተግባራት መደረግ ነበረበት፡፡ የስር ፍርድ ቤቶች አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት ሕጋዊ ሰውነት ያለውና ያልከሰመ መሆን ያለመሆኑን በአግባቡ ሰያጣሩ ጥሪ ቢደረግለትም አይቀርብም በሚል ሰበብ እውነት የማፈላለግ ግዴታቸው (truth finding) ወደ ጎን በመተው ሕጉን የዘረጋው የሙግት አመራር ሥርዓት ሳይከተሉ ከውሳኔ ላይ መደረሳቸው መሰረታዊ የህግ ስህተት መፈጸማቸውን የሚያሳይ ነው፡፡ ከላይ እንደተመለከተው ድርጅቱ ጥፋተኛ ሳይባል ስራአስኪያጅ ነበሩ የተባሉ የአሁኑ አመልካች በወንጀል ተጠያቂ ማድረግ በአዋጅ ቁጥር 285 እና 286/1994 የተደነገገው የድርጅት እና ሥራአስኪያጅ የተጠያቂነት አወሳሰን ቅደም ተከተል ያዛባ ሂደት ነው፡፡ በመሆኑም የስር ፍርድ ቤቶች ይሁን አብላጫው ድምጽ የተጨማሪ እሴት ታክስ እና የገቢ አዋጆች ስለ ድርጅት እና ስራአስኪያጅ የወንጀል ተጠያቂነት አወሳሰን ማለትም የድርጅቱ ጥፋተኝነት በቅድሚያ የማረጋገጥ ሕጋዊ ግዴታ ታልፎ አመልካች ጥፋተኛ ናቸው በማለት የሰጡት ውሳኔ የአዋጆች ዓለማና ግብ ያላገነዘበ ነው የሚል እምነት አለኝ፡፡

በሥር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት /ሜጋ ኪነጥበባት ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር በዚህ አገር በንግድ ህግ ተመዝግቦ የሚሰራ ድርጅት ከነበረ ስለ ድርጅቱ ሕጋዊ ሰውነት ያለው መሆን ያለመሆን ከከሰመም መቼና በማን ውሳኔ የሚሉ ነጥቦች ሊጣሩ የሚገባቸው ነጥቦች ናቸው፡፡ ምክንያቱም አመልካች ድርጅቱ ከመሰከረም 5/2002 ጀምሮ የፈረሰ ስለመሆኑ ሲከራከሩ ተጠሪ በበኩሉ ድርጅቱ አልፈረሰም ተሰውሯል በማለት መልስ አቅርበዋል፡፡ ሕግና ሥርዓት ባለበት አገር አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት በእርግጥ ሕጋዊ ሰውነት ያለው ህያው ድርጅት ከሆነ ከሚመለከታቸው አካላት በማጣራት እውነት የማፈላላግ ሥራ መከናወን ነበረበት፡፡ በሌላ በኩል ድርጅቱ ሜጋ ማስታወቂያ ከተባለው ድርጅት ከተዋሃዳ የተቀለቀለ / Amalgamation merge /ስለመሆኑ በክርክር ሂደት ተነስቷል፡፡ ይህ በተመለከተም ሁለቱም ድርጅቶች ተዋህደው ከሆነ መቼ እና በማን ውሳኔ ሰሚነት ተዋሀዱ የሚለው መጧራት ነበረበት፡፡ አመልካች እንደሚሉት በክርክር ጊዜ አግባብነት ያላቸው ሰነዶች ለማግኘት እንደተቸገሩ በተለይም ድርጅቱ ህያው ካልሆነ እና የድርጅቱ ሕጋዊ ሠራሽ የሆነው ድርጅት ወይም ግለሰብ በጉዳዩ ጣልቃ በመግባት ካልተከራከሩ ዞሮዞሮ የአመልካች የመከላከል ሕግ መንግስታዊ መብት ማጣበቡ የማይቀር ነው፡፡ የስር ከፍተኛ ፍርድ ቤት አመልካች በተጠሪ ምስክሮች መሰቀለኛ ጥያቄ በማቅረብ ስለተከራከሩ የተጣበበ መብት የለም በማለት በውሳኔው ያሳፈረ ቢሆንም ክርክሩ ግለሰባዊ ጉዳይ ሳይሆን የአንድ ድርጅት ጥፋተኛ መሆን ያለመሆን ብሎም የድርጅቱ ሥራአስኪያጅ የወንጀል ተጠያቂነት የሚያስከትል ጉዳይ በመሆኑ ድርጅቱ እና የአሁኑ አመልካች ፈጸሙት የተባለው የወንጀል ድርጊት ለመከላከል መቅረብ ያለባቸው ሕጋዊ ሰነዶች እና የክርክር ነጥቦች ከድርጅቱ የተያያዙ አይደለም የሚለው ድምዳሜ የህጉን አጠቃላይ ይዘትና መንፈስ ያላገናዘበ ነው፡፡ ከላይ እንደተመለከተው የሥር ፍርድ ቤት ይሁን ጉዳዩ በይግባኝ የተመለከተው ከፍተኛ ፍርድ ቤት በሥር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት ህያው ድርጅት ነው ወይስ የከሰመ ድርጅት? የከሰመ ድርጅት ከሆነ መብትና ግዴታው ለማን ተላለፈ? የሚሉትና ተያያዥ ነጥቦች በማጣራት ድርጅቱ ጥፋተኛ ነበር ወይስ አልነበረም? የሚለው በቅድሚያ ውሳኔ መስጠት ይጠበቅባቸው ነበር፡፡

በማጠቃለል በሥር ፍርድ ቤት አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ሜጋ ኪነጥበበት ማዕከል ኃ/የተ የግል ማህበር በቅድሚያ በሕጉ አግባብ ጥሪ ተደርጎለት ራሱ ወይም ህልውናው የከሰመ ከሆነ መብትና ግዴታው የወረሰው ድርጅት/ተቋም/ ግለሰብ ሳይጣራ እና በአግባቡ ተጣርቶ ጥፋተኛ ሳይባል አመልካች ጥፋተኛ ናቸው ተብሎ መወሰኑ በአግባቡ አይደለም፡፡ በሥር አንደኛ ተከሳሽ የነበረው ድርጅት ህልውና ካበቃ ወይም መብቱና ግዴታው የተላለፈለት ድርጅት/ግለሰብ ከሌለ በእርግጥ በሥራ አስኪያጅ የወንጀል ተጠያቂነት ያስከትላል ወይ የሚለውም ከወንጀል ቅጣት ዓላማና ግብ መታየት ነበረበት፡፡ ሜጋ ኪነጥበባት ማዕከል ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር እና ሜጋ ማስታወቂያ ድርጅት በሕጉ አግባብ ያልተዋሀዱ ከሆነ የወንጀል ተጠያቂነት የሚያስከትለው ውህዳቱን የወሰኑ እና ያስፈጸሙ የየድርጅቱ ባለቤቶች ናቸው ወይስ ሥራ አስኪያጅ ነው ተጠያቂ መሆን ያለበት? የሚለውን በአግባቡ የተጣራ ጉዳዩ አይደለም፡፡ በእነዚህ ሁሉ ምክንያቶች የሥር ፍርድ ቤቶች ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት የተፈጸመበት በመሆኑ ሊሻር ይገባ ነበር በማለት በሐሳብ ተለይቻለሁ፡፡

የማይነበብ የአንድ ዳኛ ፊርማ አለበት

ሩ/ለ

The Federal Supreme Court has released Cassation decisions volume 17.

Click the link below to download the file.

DOWNLOAD

በ2008 ዓ.ም. ለፍሬ ለማብቃት ካቀድኳቸው ሥራዎች ውስጥ ሁለቱ ተጠናቀው አንደኛው ደግሞ ተገባዶ በማየቴ በተለምዶ ‘እጥፍ ድርብ’ የሚባለው ዓይነት ባይሆንም ትልቅ ደስታና እፎይታ ተሰምቶኛል፡፡ ይንንም ለ Ethiopian Legal Brief ጎብኚዎች በተለይም ደግሞ ለድረ ገጹ ቋሚ ተከታታዮች (followers and subscribers) ለማጋራት በማሰብ ብሎም ቅድመ ህትመት ለአንባቢ መተዋወቂያ ይሆን ዘንድ የአንደኛውን ሥራ የይዘት ማውጫ፤ የውሳኔዎች ማውጫ፤ የህግጋት ማውጫ፤ ዋቢ መጻህፍትና የቃላት ማውጫ ከቅንጭብ ጽሑፎች (የተመረጡ ገጾች) ጋር በዚህ ገጽ ላይ ለማቅረብ እወዳለው፡፡

በመጀመሪያ የሶስቱም ያልታተሙ ሥራዎች ርዕስና ገጽ ብዛት እነሆ!

1. አሠሪና ሠራተኛ ህግ፡ የሰበር ችሎት እንደተረጎመው (ቅጽ 1 ገጽ ብዛት 411)
2. የአስተዳደር ህግ መግቢያ (ገጽ ብዛት 265)
3. Judicial and Statutory Definitions of Words and Phrases (365 pages)

አሠሪና ሠራተኛ ህግ፡ የሰበር ችሎት እንደተረጎመው

በዚህ ሥራ ከ1998 እስከ 2007 ዓ.ም. ድረስ የፌደራል ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የህግ ትርጉም የሰጠባቸው የታተሙ (ቅጽ 1 እስከ 18) እንዲሁም ያልታተሙ በጠቅላላይ ከ240 በላይ በሚሆኑ የሰበር ውሳኔዎች ላይ ዳሰሳ ተደርጓል፡፡ ልክ የዛሬ ዓመት የካቲት 2007 ዓ.ም. ላይ ሥራው ሲጀመር ከይዘት አንጻር ዋነኛ ትኩረት የተደረገው ገላጭ የሆነ ዘዬ በመከተል የሰበር ችሎት ትርጉም የሰጠባቸውን ጉዳዮች በየፈርጁና በየርዕሱ በመለየት የህጉን ይዘት በጥልቀት መፈተሸ ነበር፡፡ ሆኖም ‘የሌሎች አገራት ልምድ’ እንዲካተት ተደጋጋሚ አስተያየት በመቅረቡ ባደጉትና ባላደጉት አገራት የአሠሪና ሠራተኛ ህግ ይዘቱና አፈጻጸሙ በከፊል ተቃኝቷል፡፡

በመጽሐፉ ውስጥ የተጠቀሱ ህግጋትና የሰበር ውሳኔዎች በቀላሉ ማግኘት እንዲቻል የውሳኔዎች ማውጫ (Table of Cases) እና የህግጋት ማውጫ (Table of Legislations) ለብቻው ተዘጋጅቷል፡፡ የቃላት ማውጫው (Index) የቃላት ሳይሆን የተዛማጅ ርዕሰ ጉዳዮች መጠቆሚያ እንዲሆን ጥረት ተደርጓል፡፡

ማውጫዎቹንና የተመረጡ ጽሑፎችን ለማውረድና ለማንበብ DOWNLOAD የሚለውን link ተጫኑት፡፡

ማውጫ                             DOWNLOAD

የሰበር ውሳኔዎች ማውጫ              DOWNLOAD

የሕግጋት ማውጫ                    DOWNLOAD

ዋቢ መጻህፍትና ጽሑፎች             DOWNLOAD

የቃላት ማውጫ                      DOWNLOAD

የተመረጡ ገጾች                              

ዝውውር እና የአሠሪው ስልጣን፡ የሰበር አቋም ሲፈተሽ     DOWNLOAD

የኃይማኖት ተቋም ሠራተኞች                         DOWNLOAD

በጥፋት ምክንያት ሠራተኛን ስለማሰናበት         DOWNLOAD

የሥራ መደብ መሰረዝ                          DOWNLOAD

ረቂቅ አዋጆቹ በመስጠት ለተባበረኝ ብሎም የአሠሪና ሠራተኛ መጽሐፍ ረቂቁን አንብቦ ጠቃሚ ሂስ እና አስተያየት ለሰጠኝ ለጠበቃ ወረደ ኃይሉ (ድሬዳዋ) በዚህ አጋጣሚ ምስጋናዬን እገልጻለው፡፡

የኮምፒዩተር ወንጀልን ለመደንገግ የወጣ አዋጅ (ረቂቅ)

DOWNLOAD

የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፑብሊክ ጠቅላይ ዓቃቤ ህግን ለማቋቋም የወጣ አዋጅ (ረቂቅ)

DOWNLOAD

ውክልና

ተወካይ የሆነ ሰው ወካዩ ለሆነው ሌላ ሰው እንደራሴ ሆኖ አንድ ወይም ብዙ ህጋዊ ስራዎች በወካዩ ስም ለማከናወን የሚገባበት ውል

አንድ ተወካይ የውክልና ስራ በሚፈጽምበት ጊዜ የወካዩን ህጋዊ ሁኔታዎችን የመለወጥ ስልጣን ተሰጥቶታል፡፡ ይህም በመሆኑ ተወካዩ ለወካዩ ፍጹም ታማኝ የመሆን እና የወካዩን ጥቅም ሙሉ ለሙሉ የማስጠበቅ ግዴታ ተጥሎበታል፡፡ ስለሆነም ተወካዩ ስራውን በሚያከናውንበት ጊዜ ቅድሚያ ሊሰጥ የሚገባው የወካዩን ጥቅም ብቻ በመሆኑ የጥቅም ግጭት ባለበት ሁኔታ ተወካዩ በስራው አፈጻጸም ጥንቃቄ ሊያደርግ ይገባል፡፡ ምክንያቱም የጥቅም ግጭት በሚፈጠርበት ጊዜ አንድ ተወካይ ከራሱ ጥቅም ይልቅ የወካዩን ጥቅም ሊያስቀድም ይችላል ተብሎ አይታሰብም፡፡ ስለዚህም ተወካዩ የራሱን ጥቅም የሚመለከት ጉዳይ ሲያጋጥመው ሁኔታውን ለወካዩ ሳያሳውቅና ወካዩ ሳይስማማ ስራውን እንዳይፈጽም ይከለከላል፡፡

ስለወኪልነት የተደነገጉትን የፍ/ብሔር ድንጋጌዎች ስንመለከትም ተወካዩ ከወካዩ ጋር በሚኖረው ግንኙነት ጥብቅ የሆነ ቅን ልቦና ሊኖረው እንደሚገባ እና የውክልና ስልጣኑን የሚያስቀሩ ምክንያቶች ለወካዩ ማስታወቅ እንዳለበት፤ ተወካዩ ስራውን የሚፈጽመው በተለይ ለወካዩ ጥቅም ሊሰጥ በሚችል መንገድ ብቻ መሆን እንዳለበት እንዲሁም ተወካዩ በራሱ ስም ከወካዩ ጋር የሚያደርገው ውል ወካዩ ካላጸደቀው በቀር ሊፈርስ እንደሚችል መደንገጋቸው ተወካዩ ለወካዩ ፍጹም ታማኝ መሆን እንዳለበት እና ለወካዩ ጥቅም ብቻ መስራት እንዳለበት፣ የጥቅም ግጭት ባለበት ጊዜ ሁሉ ሁኔታውን ለወካዩ የማሳወቅ ግዴታ እንዳለበት የሚያስገነዝቡ ናቸው፡፡ በመሆኑም አንድ ተወካይ የጥቅም ግጭት ባለበት ጊዜ ለወካዩ ሳያሳውቅ የሚያከናውነውን ስራ ወካዩ ሊቃወመው የሚችል መሆኑን እና በዚህ ሁኔታ የተከናወነው ስራም ወካዩ ካላፀደቀው በቀር ወካዩ ራሱ እንደፈጸመው ሊቆጠር እንደማይገባ ከውክልና ግንኙነት አጠቃላይ ዓላማ እና ከፍ/ብ/ህጉ ድንጋጌዎች መገንዘብ ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 14974 ቅጽ 1፣^[1]  ሰ/መ/ቁ. 50440 ቅጽ 10፣^[2] ሰ/መ/ቁ. 67376 ቅጽ 13፣^[3] ፍ/ህ/ቁ 2198፣ 2208፣ 2209(1)፣ 2188

የአፃፃፍ ስርዓት

የውሉ አጻጻፍ በተለየ ቅርፅ እንዲደረግ ሕጉ የማያስገደድ ከሆነ ይህን ውል እንዲፈጽም በቃል የሚሰጥ የውክልና ስልጣን በወካዩ ላይ ሕጋዊ አስገዳጅነት አለው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 68498 ቅጽ 13፣[4] ፍ/ህ/ቁ. 2180

የወካይ መሞት

በወካይ መሞት ምክንያት ቀሪ በሆነ የውክልና ስልጣን ተወካይ ከነበረው ሰው ጋር በወካዩ ስም የሚደረግ ውል ከጅምሩ ፈራሽና ህጋዊ ውጤት የሌለው ነው፡፡

ወካዩ የሞተ እንደሆነ፣ በሥፍራው አለመኖሩ የተረጋገጠ እንደሆነ፣ ለመስራት ችሎታ ያጣ እንደሆነ ወይም በንግድ መውደቅ ኪሣራ ደርሶበት እንደሆነ ለጉዳዩ ተቃራኒ የሚሆን ውል ካልተገኘ በቀር የውክልና ሥልጣኑ ወዲያውኑ የሚቀር መሆኑን የፍታብሓር ሕ/ቁጥር 2232 ንዑስ አንቀጽ 1 ይደነግጋል፡፡

የውክልና ስልጣን መሻር ውጤት

እንደራሴው ቀሪ በሆነው ሥልጣን መሠረት በሌላ ሰው ስም ወይም ወካይ በነበረው ሰው ስም በሠራ ጊዜ በስሙ የተሠራበት ስው እንደፈቃዱ በስሙ የተሠራውን ሥራ ለማጽደቅ፣ ለመቀበል ወይም ለመሻር መብት አለው፡፡ በማለት በፍ/ብ/ሕ/ቁ. 2191/2/ ከተደነገገ በኋላ በዚሁ በተሰጠው መብት ተጠቅሞ አንዱን መንገድ እንዲከተል ወይም እንዲመርጥ ከእንደራሴው ጋር የተዋዋሉት ሦስተኛ ወገኖች ለማስገደድ እንደሚችሉ እና ሿሚው ከሦስተኛ ወገኖች በቀረበለት ጥያቄ መሠረት ወዲያውኑ ካላስታወቃቸው እንደራሴው የሠራውን ሥራ እንዳልተቀበለው ሕጉ ግምት የወሰደ ለመሆኑ ተከታይ በሆነው ድንጋጌ ተመልክቷል፡፡ እንግዲህ ሿሚው በግልጽም ይሁን በዝምታ እንደራሴው ሥልጣኑ ቀሪ ከሆነ በኋላ የሠራውን ሥራ ያልተቀበለው መሆኑ ከተረጋገጠ የዚሁ ያለመቀበል ውጤት በቁጥር 2193 ተደንግጓል፡፡

የዚህን ድንጋጌ ይዘት ስንመለከት ሿሚው ይህንኑ የእንደራሴውን ሥራ ካልተቀበለው ምን ጊዜም ይኸው ውል ፈራሽ ነው የሚል አይደለም፡፡ ይልቁንም ከፍ/ብ/ሕ/ቁ. 1808 እስከ 1818 ድረስ የተመለከቱትን ድንጋጌዎች ተከትሎ የውሉ መፍረስ ወይም መሰረዝ ሊወሰን የሚችል መሆኑን የሚያመለክት ነው፡፡ ይህም እነዚህኑ አግባብነት ያላቸውን ድንጋጌዎች በመከተል ውሉ ሊፈርስ የማይችልበት አጋጣሚ ያለ መሆኑን የሚያሳይና ነገር ግን ውሉ የሚፈርስ ሆኖ በተገኘ ጊዜ ውሉ በመፍረሱ ምክንያት በቅን ልቦና ከእንደራሴው ጋር በተዋዋሉት 3ኛ ወገኖች ላይ ለሚደርሰው ጉዳት ካሣ የሚጠየቅበት መንገድ የሚያመቻች ድንጋጌ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 26399 ቅጽ 5፣^[5] ፍ/ህ/ቁ. 1808—1818፣ 2191(2)፣ 2193

ስለማፅደቅ

የውክልና ስልጣን አገልግሎት ውክልናው ከተሰጠበት ጊዜ ጀምሮ ለሚከናወኑ ሕጋዊ ተግባራት እንጂ ከመሰጠቱ በፊት ተወካዩ ለፈጸማቸውን ተግባራት ሕጋዊ ውጤት አይፈጥርም፡፡

ዘግይቶ የተሰጠ የውክልና ስልጣን ተወካዩ የፈጸማቸውን ተግባራት የማጽደቅ ውጤት የለውም፡፡ ምክንያቱም አግባብነት ያላቸው የፍ/ህ/ቁ. 2190 እና ተከታይ ድንጋጌዎች ተፈጻሚ ሊሆኑ የሚችሉት የውክልና ስልጣን ኖሮ ተወካዩ ከውክልና ስልጣኑ በላይ አሳልፎ ለፈጸማቸው ተግባሮች እንጂ ፈጽሞ የውክልና ስልጣን በሌለበት በወካዩ ለተከናወኑ ተግባራት አይደለም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 74538 ቅጽ 13፣^[6] ፍ/ህ/ቁ. 2190

ልዩ የውክልና ስልጣን

የአንድ ንብረት ባለሃብትነት በውል ለሌላ ሰው የሚተላለፈው ባለሃብት ወይም ባለሃብቱ የንብረቱን ባለቤትነት በውል ለሌላ እንዲያስተላልፍ የፀና ልዩ የውክልና ስልጣን ባለው ሰው እንደሆነ የህገ መንግስቱ አንቀጽ 40 ንዑስ አንቀጽ 1፣ የፍትሐብሓር ህግ ቁጥር 1204 ንዐስ አንቀጽ 2፣ የፍታብሓር ህግ ቁጥር 2005 ንዐስ አንቀጽ 2 እና የፍትሐብሓር ህግ ቁጥር 2232 ንዐስ አንቀጽ 1 ድንጋጌዎችን በጣምራ በማንበብ ለመረዳት ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 73291 ቅጽ 13፣ ኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 40(1)፣ ፍ/ብ/ህ/ቁ. 1204፣ 2232(2)፣ 2015(ሀ)፣ 2005(2)

የማይንቀሳቀስ ንብረት የመሸጥ፣ የመለወጥና የንብረቱን ባለቤትነት ለሦስተኛ ወገን የማስተላለፍ ስልጣን ያለው ተወካይ ንብረት በመያዣ አስያዞ በወካዩ ስም ከባንክ የመበደር ስልጣን አለው፡፡

የውክልና ማስረጃ ለተወካዩ ልዩ የውክልና ስልጣን የሚሰጥ ከሆነ ሕጋዊ ውጤቱ በውክልና ማስረጃው ላይ ከተጻፉት ተግባራት በተጨማሪ በውክልና ማስረጃው የተገለፁትን ጉዳዮችና እንደ ጉዳዩ ክብደትና እንደ ልምድ አሰራር በውክልና ማስረጃው የተገለጹትን ጉዳዮች ተከታታይና ተመሣሣይ የሆኑ አስፈላጊ ተግባራትን የመፈፀም ስልጣንን የሚያካትት መሆኑ የፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 2206 ንዑስ አንቀጽ 1 ይደነግጋል፡፡

በመሆኑም በውክልና ማስረጃ ቤት የመሸጥ፣ የመለወጥና ለሦስተኛ ወገን የማስተላለፍ ስልጣን ያለው ሰው ከዚህ መለስ የሆኑ ተግባራትን የመፈፀም ችሎታ እንዳለውና በተለይም ንብረቱን በመያዣነት ለማስያዝ የሚያስችል ስልጣን እና ችሎታ እንዳለው “ለራሱ ዕዳ ዋስትና እንዲሆን አንዱን የማይንቀሣቀሥ ንብረትን በእዳ መያዣነት አድርጎ ለመስጠት የሚችለው የማይንቀሣቀሰውን ንብረት ለመሸጥ ችሎታ ያለው ሰው ነው” ከሚለው በፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 3049 ንዑስ አንቀጽ 2 ድንጋጌ ለመረዳት ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 17320 ቅጽ 5፣^[7] ፍ/ህ/ቁ. 2026/1/፣ 3049/2/

ተወካዩ ከአስተዳደር ሥራ በቀር ሌላ ሥራ ለመስራት የሚያስፈልግ ሲሆን ልዩ ውክልና እንዲኖረው አስፈላጊ መሆኑንና ተወካዩ ልዩ የውክልና ሥልጣን ከሌለው በቀር የማይንቀሳቀሱ ንብረቶችን ለመሸጥ ወይም አስይዞ ለመበደር የማይችል መሆኑ በፍታብሔር ህግ ቁጥር 2205 ንዑስ አንቀፅ 1 እና ንዑስ አንቀፅ 2 ተደንግጓል፡፡

በወካዩ ስም ማናቸውንም ፎርማሊቲ እያሟላ ንብረት እንዲያዛውር፣ በስሙ እንዲዋዋል የውክልና ስልጣን የተሰጠው ተወካይ በወካዩ ስም የሚገኝ የማይንቀሳቀስ ንብረት የመሸጥ፣ የመለወጥ ስልጣን የለውም፡፡

በፍትሐብሔር ህግ ቁጥር 2205 መሠረት የሚሰጥ ልዩ ውክልና በይዘቱ በልዩ ውክልና የሚፈፀሙ እያንዳንዳቸውን ተግባሮች በግልፅ የሚያመለክት መሆን ይገባዋል፡፡

የውክልና ስልጣን የሚተረጎመው ሳይስፋፋ በጠባቡ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 50985 ቅጽ 13፣^[8] ፍ/ህ/ቁ. 2204፣ 2205፣ 2181/3/

የውክልና ሰነዱ ይዘት በግልፅ ውክልና ተቀባዩ የተሰጠው ስልጣን የማይንቀሳቀስ ንብረት ለመሸጥ የሚያስችል ስለመሆኑ እየገለፀ ስለልዩ ውክልና አስፈላጊነት የተቀመጠው የፍ/ብ/ሕ/ቁጥር 2205 በውክልና ስልጣን ሰነዱ ያለመጠቀሱ ውክልናው ልዩ የውክልና ስልጣን አይደለም ብሎ ለመደምደም የሚያስችል ስለመሆኑ የሚያሳይ የሕግ ድንጋጌ የለም፡፡ ዋናውና ቁልፉ ነገር ለውክልና ተቀባዩ የተሰጡት ተግባሮች በዝርዝርና ግልጽ ሁኔታ ተጠቅሰው በውክልና ሰነዱ ላይ መገኘት እንጂ አግባብነት ያላቸው ድንጋጌዎች ያለመጠቀሳቸው አይደለም፡፡ የሰነዱ ይዘት ግልጽ መሆኑ በተረጋገጠበት ሁኔታ አግባብነት ያላቸው ድንጋጌዎች በውክልና ስልጣን ሰጪውና በውክልና ስልጣን ተቀባዩ አልተጠቀሱም ተብሎ ሰነዱ ዋጋ እንዲያጣ ማድረግ የተዋዋዮችን ሐሳብ ውጤት እንዳይኖረው የሚያደርግ በመሆኑ በውል አተረጓጎም ደንቦችም ተቀባይነት የሌለው አካሄድ ነው የሚሆነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 72337 ቅጽ 13፣^[9] ፍ/ህ/ቁ. 2199፣ 2055

[1] አመልካች ወ/ት ማህሌት ገ/ስላሴ እና ተጠሪ እነ አቶ መንግሥቱ ኃብ /2 ሰዎች/ ሐምሌ 28 ቀን 1997 ዓ.ም.

[2] አመልካች አቶ ሃብቱ ወልዱ እና እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ መሰሉ ደስታ/ 2 ሰዎች/ ግንቦት 16 ቀን 2002 ዓ.ም.

[3] አመልካቾች እነ ወ/ሮ ንግስት ኪዲኔ /2 ሰዎች/ እና ተጠሪ እነ አቶ በለጠ ወልደሰማያት /2 ሰዎች/ ሀምሌ 30 ቀን 2004 ዓ.ም.

[4] አመልካች አቶ ገብረ ክርስቶስ ገብረ እግዛብሔር እና ተጠሪ ሳባ እምነበረድ ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር ሰኔ 07 ቀን 2004 ዓ.ም.

[5] አመልካች አቶ ኃ/ማርያም ባዩ እና ተጠሪ እነ አቶ ሳሙኤል ጎሳዬ /5 ሰዎች/ ኅዳር 5 ቀን 2000 ዓ.ም.

[6] አመልካች ወ/ሪት አሊያት ይማም ሙዘይን እና መልስ ሰጭ አቶ እምነቴ እንደሻው ሐምላ 20 ቀን 2004 ዓ.ም.

[7] አመልካች የኢትዮጵያ ንግድ ባንክ እና ተጠሪ እነ ዶ/ር ሻውል ገብሬ /2 ሰዎች/ መጋቢት 18 ቀን 2000 ዓ.ም.

[8] አመልካች እነ አቶ ስሻህ ክፍሌ /2 ሰዎች/ እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ አፀደ ደቤ /2 ሰዎች/ ሕዳር 5 ቀን 2004 ዓ.ም.

[9] አመልካች ወ/ሮ ንግስቲ እምነት እና ተጠሪ ቴዎድሮስ ተክሌ የካቲት 26 ቀን 2004 ዓ.ም.

Source: Refugee Law Teaching Material

Developed by: Gizachew Admassu

Sponsored by the Justice and Legal System Research Institute

2009

General Observations on Ethiopian Refugee Proclamation No. 409-2004

(a)  Definition of Refugees

The 2004 proclamation incorporated refugee definition from both the 1951 Convention and the 1969 African refuge convention verbatim. Article 4 of the proclamation adopted a combined definitions of refugees given by the above two instruments.

While the 1951 convention refuge definition has been at times considered to be too restrictive, the 1969 OAU definition on the contrary has been hailed to be inclusive. The fact that the Ethiopian Refuge proclamation combines the two definitions suggest an enormous interest on the part of Ethiopia to be more accommodative and more open to the plights of refugees.

The Ethiopian Proclamation does not provide for subsidiary or supplementary protections, a kind of scheme that has been developed to extend international protection to individuals who do not satisfy the refuge definition but who otherwise need protection. Given the broader definition of refugee adopted in the proclamation one may, however, argue that such persons could even be subsumed into the definition itself.

Under its Article 19, the proclamation talks about group refugees. The provision reads as follows:

If the Head of the Authority considers that any class of persons met the criteria under Article 4(3) of this Proclamation, he may declare such class of persons to be refugees.

The reading of this provision suggests that a group of persons, whom the authority believes that they meet the refuge definition, may be recognized as refuge without even having gone through individual refuge determination procedure. In effect, this provision seems to refer to what is commonly referred to as prima facie refuge, that is that a group could be recognized as refugee, in the absence of evidence to the contrary, especially during mass influx situations, without having undertaken an individual determination procedure.

The Ethiopian refuge convention adopts definition of the 1951 convention and the 1969 OAU definitions verbatim, and because Ethiopia is a party to these conventions, the meaning and content of this definition in the proclamation should be approached as per the understanding we have reached in those chapters. In order to understand the definition under this proclamation one may, thus, have to refer to the analysis under those chapters.

(b) Non- Refoulement

The protection against refoulment is an international preemptory norm. States are obliged both under refuge specific and more broadly under international human rights instruments not to expel an individual to the place where she or he risks persecution. That though this obligation suffers certain exceptions under the 1951 convention, it has largely been conceived, under human rights instruments, as absolutely absolute.

Article 9 of the proclamation provides for the protection against refoulment in the following words:

No person shall be refused entry in to Ethiopia or expelled or returned from Ethiopia to any other country or be subject to any similar measure if as a result of such refusal, expulsion or turn or any other measure, such person is compelled to return to or remain in a country where:

1. the may be subject to persecution or torture on account of his race, religion, nationality’, membership of a particular social group or political opinion: or
2. his life, physical integrity or liberty would be threatened on account of external aggression, occupation, foreign domination of events seriously disturbing public order in part or whole of the country.

As with the 1951 convention, the proclamation, in addition, provides for grounds of exception in the following words:

The benefit of this provision may not, however, be claimed by a refugee whom there are serious reasons for regarding as a danger to the national security, or who having been convicted by a final judgment of a particularly serious crime, constitute a danger to the community.

Clearly, this provision of the proclamation is nothing more than a direct copy of the relevant provisions of the 1951 convention and the 1969 OAU Convention. Accordingly, one should refer to the rather lengthy discussion on non-refoulement under chapter three of this material so as to be able to better understand what it means under the proclamation.

It is also worth noting that unlike the 1951 convention, the Ethiopian proclamation provides for expulsion clause under its article 10 stating that a ‘refugee who is lawfully resident in Ethiopia shall not be expelled except on the ground of national security and public order’. This clause authorizes the concerned authority to expel a refuge on the grounds of national security and public order. While it is understandable that a refuge is not protected under the convention against refoulement in certain exceptional situations, and same is adopted by the proclamation under the non-refoulement clause, providing for another clause on expulsion might be criticized as a move to make the exception go wider.

Furthermore, any restriction to the protection against refoulment should be limited to those exceptional convention reasons. The trend to expand the exceptions would suggest nothing less than going counter to the contemporary understanding of the international community.

It is interesting to note that under its sub article 4, the provision of the proclamation envisaged a kind of moratorium whereby the decision to expel could be delayed, upon request of the refuge, so that a refuge seek admission to a country other than the country to which he is to be expelled. As shown before, what is prohibited is not only expelling a person to the country where he or she risks persecution but also to the country from where that person could subsequently be expelled to a place where he or she risks persecution. The sub- article is significant in giving a chance to the refugee to look for safe-heavens elsewhere, and extending that chance, in effect, will help Ethiopia lives to the obligations of non-refoulemeent as provided by a number of international and regional human rights instruments to which it is a party.

(c) Exclusion from Refuge Status

Though an asylum seeker has satisfied the requirement to be recognized a refuge, he or she may be excluded from such status. Exclusion comes after a refuge determination is undertaken. Exclusion from refuge status is meant to limit protection only to those deserving cases and to avoid the possibility of individuals escaping prosecution for serious crimes they have committed.

Accordingly, as with the 1951 convention, the Ethiopian Proclamation, under article 5, provides for grounds for excluding asylum seekers from refuge status. The grounds of exclusion given in the proclamation are similar to the grounds given under the convention except that the proclamation provides for one more grounds of exclusion under its sub article 4. This sub article provides that a person shall not be considered a refuge if;

having more than one nationality, he has not availed himself of the protection of one of the countries of which he is a national and has no valid reason, for not having availed himself of its protection.

One could argue that this sub article is either unnecessary addition to the provision or perhaps misplaced.

What is provided under this sub article is a component of the definition of refuge under the 1951 convention as well as the proclamation. Having a dual nationality and a refusal to avail oneself of that protection, without good reason, is and should be an element of a refuge determination process and hence should not be raised at exclusion stage. This is because a person shall not be deemed to be lacking the protection of the country of his nationality if, without any valid reason based on well-founded fear, he has not availed himself of the protection of one of the countries of which he is a national.

Such part of the definition of a refuge is intended to deny from refugee status all persons with dual or multiple nationality who can avail themselves of the protection of at least one of the countries of which they are nationals. Wherever available, national protection takes precedence over international protection.

(d) Family Unity

The Ethiopian proclamation, as with the other international and regional refugee instruments, recognizes family unity under its article 12. It is part of states humanitarian obligation to allow and facilitate the family members of the asylum seeker and refugee join the latter in a country where the asylum is sought. The proclamation does not limit the right of family unity only to refugees. It rather equally recognizes the right of family unity of asylum seekers. The family members of both asylum seekers and refuges have the right to enter Ethiopia with a view to reunite with the asylum seeker and refugee. The family members of the asylum seeker enjoy same measure of rights the asylum seeker enjoys and if the asylum seeker is found not to deserve refuge status, they also loose protection unless otherwise, of course, they are given refuge status on their right.

Family members of the refuge are entitled to the same measure of rights a refuge is entitled to under the proclamation. Interestingly enough, in order for them to enjoy those rights, they need not have to apply for refuge status and need not necessarily have a refuge status themselves. The family of asylum seekers and refugees, however, has the right not an obligation to apply for refuge status.

Though the proclamation does not provide the details of how Ethiopia would facilitate family reunification, the fact that the proclamation recognizes family unity both for asylum seekers and refugees alike and that they are entitled to same rights the refuge has without they having been required to have a refuge status is an extremely positive gesture of humanitarianism and is in line with its commitment under the convention.

(e) Procedure for the determination of refuge status

The procedure for the application and determination of refuge status should be fair. The asylum seeker should be given the opportunity and time to lodge his application before a designated authority and the right to a fair hearing. These obligations have been duly recognized by international and regional refuge instruments. Similarly, the Ethiopian refuge proclamation extends procedural protections to asylum seekers in its provisions 13-18.

The Proclamation, under its article 13, requires asylum seekers to apply for asylum both at the frontier and within Ethiopia in 15 days time. They can report either at the nearest police stations or the office of the authority. The police station receiving the application shall, as soon as possible forward the application to the Authority. The applicant shall fill relevant forms and vouch for the truth of the statement therein.  Having received the application, the Authority shall provide the applicant with identity card attesting to his status as asylum seeker pending refuge status determination.

Interestingly enough, unlike the refugee convention which allows for a possibility of detaining asylum seekers who are inside the country illegally, the proclamation prohibits both detention and criminal prosecution against a person who has applied or is about to apply for refuge status on the account of his illegal entry and presence in the country. Seen even from the standard provided by the refugee convention point of view, the proclamation is a step ahead as it categorically prohibits detention and prosecution of any sort for unlawful entry or presence.

According to the 2008 world refuge survey, ‘there were no reports that Ethiopia detained refugees or asylum seekers for illegal entry, presence, work, or movement, but the Government kept several Eritreans in detention on national security grounds, allowing the International Committee of the Red Cross (ICRC) to visit them.’

Having received the application of the asylum seekers and issued an asylum seeker with an identity card, the Security, and Immigration, and Refugee Affairs Authority (SIRAA) determines the refuge status of the applicant. In deciding asylum application, the SIRAA shall ensure that every applicant is given reasonable time to present his case; ensure the presence of qualified interpreter during all the stages of the hearing; cause the person concerned to be notified of its decision and the reason thereof in writing; decide on every application or case referred to it within reasonable period of time; and invite the United Nations High Commissioner for Refugees to participate as an observer.

Apart from these procedural guarantees the proclamation does not provide for a right to legal aid, an essential component of fair hearing. But one would only hope that an asylum seeker shall be given a free legal aid at least in circumstances where this looks imperative to establish the truth.

Any asylum-seeker, who is aggrieved by the decision of the SIRAA, may within thirty days of being notified of such a decision, appeal in writing to the Appeal Hearing Council. This organ, hearing the appeal of the asylum seeker, follows same procedure the SIRAA follows to reach its decision. If the Appeal Hearing Council affirms the decision of the SIRAA, as the proclamation stands now, that would be the end of the matter and the asylum seeker may have to leave as our proclamation does not seem to have recognized, at least explicitly, the so called subsidiary or complimentary protection. While it has been an important factor of a fair refuge determination procedure, the fact that the proclamation does not provide for a judicial review by ordinary courts is regrettable.

(f) Rights and Obligations of Asylum-seekers and Refugees

Several states subject asylum seekers and refugees to different standards of treatment such as alien, preferred nation’s nationals and as nationals. The contemporary understanding of the refugee convention, however, means that refugees should be entitled more or less to the same measure of rights nationals are entitled to. In other words, discriminatory treatment between nationals and refugees is increasingly becoming unacceptable.

The Ethiopian refuge proclamation, under its article 21, provides that a refuge shall be permitted to remain within Ethiopia, issued with identity card and travel document to travel outside of Ethiopia.  In practice, the Government and UNHCR jointly adjudicated refugees’ written applications for international travel documents for educational, work-related, or urgent personal reasons.

The proclamation has also reaffirmed that refugees are entitled to the rights recognized under both the refuge convention and the OAU refuge convention.

Notwithstanding the above, the proclamation under its sub article 2 provides that the Head of the Authority may designate places and areas in Ethiopia within which recognized refugees, persons who have applied for recognition as refugees, and family members thereof shall live, provided that the areas designated shall be located at a reasonable distance from the border of their country of origin or of former habitual residence.

As shown before, the 1995 Constitution also provides that ‘any … foreign national lawfully in Ethiopia has, within the national territory, the right to liberty of movement and freedom to choose his residence, as well as the freedom to leave the country at any time he wishes,’ but reserved the right of reentry to nationals.

Clearly, the 2004 Refugee Proclamation gave refugees the right to international travel documents, but likewise authorized the head of SIRAA to designate areas where refugees and asylum seekers must live, thereby imposing residential restrictions.

According to the 2008 world refuge survey, Ethiopia required nearly all Eritrean, Sudanese, and Somali refugees to live in seven camps near their respective orders and required them to obtain permits to leave. The Government issued permits specifying the period of travel to camp residents for personal, medical, educational, or safety reasons. In general, Ethiopia restricted aid to refugees in camps or those with specific permission to live in urban areas. Some refugees from the Great Lakes area lived in Sherkole camp in the west because aid was available to them only there. In the north, refugees lived with local communities in 24 remote locations, but in February UNHCR, regional authorities, and the World Food Programme limited aid to two distribution sites near Dubti and Berhale.

Understandably, one could see that there is a general trend of confining refugees to campus. Such measures will deprive refugees of a chance to locally integrate with the people of Ethiopia and live a normal life free of confinement. Furthermore, such a measure apparently runs counter to the country’s obligation to seek and work towards durable solution one of which being local integration.

Sub article 3 of Article 21 of the proclamation imposes further restriction on the scope of rights refugees could enjoy in Ethiopia in the following words: ‘…Every recognized, refugee, and family members thereof shall, in respect to wage earning employment and education, be entitled to the same rights and be subjected to the same restrictions as are conferred or imposed generally by the~ relevant laws on persons who are not citizens of Ethiopia.’

According to the 2008 world refuge survey, Ethiopia did not allow refugees to work. The Government granted work permits to foreigners only when there were no qualified nationals available and rarely issued permits to refugees. The Government also tolerated some refugees with special skills working illegally. Authorities tolerated refugee participation in the informal sector, including trading in markets or doing other piecemeal jobs.

The 1995 Constitution offered only citizens the right to work; and also granted them the right to join unions, to bargain collectively, and to strike, as well as to other labor rights generally. The 2004 Proclamation exercised Ethiopia’s reservation to the 1951 Convention’s right to work, placing the same restrictions on refugees as on other foreigners.

The Constitution offered only citizens the right to run enterprises and reserved other limited property rights to citizens. The state owned all land and all radio and television stations. Only permanent residents could operate newspapers. Refugees, however, could hold title to and transfer other types of property.

As far as the right to education is concerned, the 1995 Constitution limited its offer of equal access to publicly funded services to citizens. The 2004 Proclamation exercised Ethiopia’s reservation to the 1951 Convention’s right to primary education, placing the same restrictions on refugees and their children as on other foreigners. In June, the UN’s Committee for the Elimination of Racial Discrimination expressed concern about refugee children’s enjoyment of their right to education and recommended that Ethiopia “adopt adequate measures” to ensure their equal access to education.

According to the 2008 world refuge survey, girls’ enrolment in primary school was less than 50 percent in all the camps. Government schools did not accept refugees, but UNHCR contributed to private primary school tuition, uniforms, transportation, and books for 350 students in Addis Ababa. In Kebribeyah, only 22 percent of school-aged children went to primary school. There was only one textbook for every four students and an average of 61 students per classroom and only 10 trained teachers. There were, however, over 800 children enrolled in 15 Koranic schools in the camp.

In relation to provision of food and medical care, the 2008 world refuge survey indicates that only in Dimma camp did refugees receive the standard provision of 20 liters of water per person per day, and in Bonga and Kebribeyah refugees received only 11 liters. In Kebribeyah, global acute malnutrition was over 10 percent and trained staff attended fewer than 10 percent of births. Newly arrived refugees in Shimelba camp reportedly had to trade sex for shelter. Only about one in five of the Sudanese refugees in Bonga, Dimma, and Fugnido camps had blankets, jerry cans, and cooking sets. Most in these camps and Sherkole camp had not received such nonfood items in over six years.

Government clinics in camps provided health services, including drugs. In general, refugees and asylum seekers outside camps received services from Government hospitals on par with nationals, including free anti-retroviral treatment. UNHCR’s implementing partner reimbursed Ethiopian hospitals for the treatment of refugees. Only Dimma and Sherkole camps had HIV/AIDS programs. New Eritrean arrivals received four eucalyptus poles and a plastic sheet for shelter. Most Eritreans could use hospitals and other public services, but some local government officials reportedly denied medical services to indigent Eritreans.